Lesbók Morgunblaðsins - 27.11.1966, Blaðsíða 10

HANDRITAMALIÐ
Framhald af bls. 1
Alþingis III., 437—444). Og vantrú ís-
lendinga á málstað sinn lýsir sér óbein-
línis í bæklingi þeim, sem utanríkis-
málanefnd Alþingis lét taka saman
1939, áður en málinu loks var hreift
í samninganefndinni. Það var þá enn,
eins og þrjú undanfarin sumur, rætt
í Árnanefnd, þar sem fjórir íslendingar
éttu sæti á þeim árum. Erik Arup vildi
nú sýna þá tillátssemi að gera þennan
bækling að umtalsmáli. En við land-
arnir neituðum því algjörlega og kváð-
umst engu bættari, þótt Öllu væri skil-
að, sem þar var talið. Nokkru eftir
fundina í þessum tveimur nefndum
skall síðari heimsstyrjöldin á og var sam
komum þeirra þar með lokið. En síðar
létu báðir hlutar Árnanefndar álit sitt
i té í samræmi við afstöðu sína á sein-
asta fundinum (sjá Einar Arnórsson,
Handritamálið, Reykjavík 1951, 9—10
bls.).
III.
I samningum þeim, sem hófust
í Kaupmannahöfn haustið 1945 um
reikningsskil milli hinna fyrrverandi
sambandsríkja, íslands og Danmerkur,
báru íslenzku nefndarmennirnir í rauri-
inni ekki fram nema eina ósk, um
flutning hinna íslenzku handrita, sem
geymd voru í dönskum bókasöfnum,
heim til íslands. Með þeseu hófst alveg
nýr þáttur í sögu handritamálsins. Hér
skal einungis reynt að drepa á sumt af
því, sem málinu varð til framdráttar.
Danmörk var hernumin af Þjóðverj-
um í rúm fimm ár, frá því í apríl 1940
til þess snemma í maí 1945. Þetta var
mikil, erfið og nýstárleg reynsla fyrir
þjóðina, og hún var ekki söm eftir. Mikið
af gamalli íhaldssemi, trú á hið óum-
breytanlega, var gengið úr skorðum,
auðveldara að skilja tafl misjafnra ör-
laga, setja sig í spor þeirra, sem höfðu
verið og voru minnimáttar. Þessi hug-
arfarsbreyting kom fram í ýmsum
myndum eftir skapferli einstaklinga,
en var engu síður raunveruleg.
Hvað sem íslendingar hugsa um
gagnsemd og hagnýtan árangur norrænn
ar samstöðu og samvinnu, hefur hún á
síðustu áratugum orðið fjölda áhrifa-
manna í Danmörku miklu meira alvöru-
mál en fyrr. í handritamálinu hefur
fátt orðið þyngra á metunum en sú
ábyrgð, er Danir tækju á sig, ef íslend-
ingar þess vegna fjarlægðust aðrar
N orðurlandaþ j óðir.
Þarna kemur líka til greina uggur
margra Norðurlandabúa, sem er engan
veginn ástæðulaus, að íslendingar væru
að „þokast í vestur“, hneigðust að því
að ráða sig meir og meir undir ára-
burð engilsaxneskra þjóða, bæði póli-
tískt og menningarlega. Þetta aðdráttar-
afl úr annarri átt var fullsterkt, þó að
ekki væri of mikið gert af norrænni
hálfu að stugga íslendingum frá.
Samskipti fslendinga og Dana hafa
löngum verið með þeim hætti, að allt
of mikill brestur hefur verið á persónu-
legum kynnum. Jafnvel fslendingar í
Danmörku hafa einangrazt og furðu
fáir beztu fulltrúar dönsku þjóðarinnar
sótt ísland heim. Einmitt á síð-
ustu tuttugu árum hefur þetta gjör-
breytzt vegna nýrra samgöngutækja.
Og vitanlega hefur fullur pólitískur
skilnaður og endir allra deilna um
sjálfstæðismálið gert öll kynni eðlilegri,
— engu síður vegna þess, að íslendingar
hafi losnað við sinar geðflækjur en af
því að Danir hafi hætt að finnast þeir
vera „herraþjóð". Ég hef sjálfur dval-
izt í Danmörku a.m.k. rúm 16 ár af
tímabilinu 1906—1957, án þess að vera
þar þó nokkurn tíma heimilisfastur.
Ég hef haft gott tækifæri til þess að
fylgjast með þessari breytingu, sem er
mikil og á eftir að verða enn meiri,
og það hefur verið mér lærdómsríkt.
Almenningi hér á landi er kunnara en
frá þurfi að segja, hversu margir dansk-
ir ágætismenn hafa gengið fram fyrir
skjöldu í lausn handritamálsins, svo að
ranglátt væri að telja aðeins fáa, ef
nokkrir væru nafngreindir. En mér er
líka fullkunnugt um, að ófáir þeirra
stjórnmálamanna, sem af flokkspóli-
tískum ástæðum hafa verið knúðir til
að snúast gegn því undir lokin, hafa
verið því fylgjandi í hjarta sínu, — og
sumir þeirra jafnvel áður greitt götu
þess meir en mér er nú leyfilegt að
segja frá. Ég efast um, að mér hafi
sárnað þetta meir en þeim sjálfum. En
stjórnmál í þingræðislandi eru víst þessu
lík. Og hér var ekki annars kostur en
pólitískrar lausnar.
D önskum stjórnmálamönnum var
að vonum ekki auðvelt að daufheyrast
við háværum fortölum samlendra fræði-
manna um „vísindalega" nauðsyn þess
að hafa skinnbækurnar handbærar í
Höfn, þótt fæstir þeirra virtu þær við-
lits. En hér kom nokkuð til sögu, sem
gerði þessar fortölur áhrifaminni eða
áhrifalausar. Eftir því sem meiri fram-
farir urðu í tækninni að nota kvarz-
ljós, útfjólublátt ljós, ekki aðeins til
lestrar skinnbóka, heldur auðveldrar
ljósmyndunar, sem skilaði furðu skýr-
um myndum, horfði þetta allt öðru vísi
við. Mér er það minnisstætt, hversu
þungum steini það létti af þeim dönsku
forvígismönnum í handritamálinu, sem
ég gat fyrst sagt frá því, að Jón Helga-
son hefði bent mér á, að eftir 10—20
ár mundi engum manni koma til hugar
að nota sjálfar skinnbækurnar við út-
gáfur. Ljósmyndirnar væru nú þegar
miklu betri aflestrar, og væri þetta
samt allt enn á framfaraskeiði. Þetta
var hvorki fyrsta né síðasta sinn, sem
Jón hefur lagt handritamálinu lið, sem
seint verður fullmetið, þótt hann hafi
ekki látið þeyta lúðra fyrir sér á torg-
um, — enda hafa íslendingar þakkað
það eftir því sem þeir hafa haft vit og
drengskap til! — En með þessari að-
stöðubreytingu var svo komið, að varla
þurfti að spyrja um annað en hvort
skinnbækurnar væru fslendingum eða
Dönum dýrmætari minjagripir.
IV.
T il sanns vegar má færa, að lok
handritamálsins séu um leið lok sjálf-
stæðisbaráttunnar við Dani. Hún var
meginuppistaðan í sögu íslendinga frá
því á fyrra helmingi 19. aldar til 1918,
er hinn raunverulegi skilnaður íslands
og Danmerkur var gerður. Eins og eðli-
legt var, hefur þetta mál litað alla
ritun fslendinga sögu á þessu tímabili
og að mestu leyti fram á þennan dag.
Og því fer fjarri, að við séum enn
lausir undan áhrifum þess á hugsun-
arhátt, tilfinningalíf, og andlega heil-
brigði. Að vísu fer þeim mönnum smá-
fækkandi, sem máttu ekki missa Dani,
af því að þeir höfðu svo lengi lifað á
því að berja á þeim með orðum. En
nóg er samt enn af öðrum sálarkvillum
eftir þessa baráttu, og má hafa ýmis
atvik úr sjálfu handritamálinu til merk-
is um það.
íslendingar hafa að vísu aldrei verið
leiddir í þá freistni að geta ráðið yfir
annarri þjóð, kúgað hana né arðrænt.
En þeir hafa í sjálfstæðisbaráttunni
vanizt því að hafa alltaf á réttu að
standa, vera syndlausir og hafa því bæði
rétt og skyldu til þess að vera óbil-
gjarnir. í þessu gátu engu síður ýmsar
freistingar verið fólgnar, og er hætt við,
að það setji svip á innanlandsmál okk-
ar enn um skeið. Allir sveitamenn hafa
séð hesta halda áfram að hoppa nokk-
urar lengdir sínar eftir að hnappheldan
var leyst af þeim. Og eitt skyldasta hlut
verk raunverulegrar sagnfræði er ein-
mitt að losa þjóðir við ýmisleg ímynd-
uð höft frá fortíðínni, — þótt það gangi
einatt heldur erfiðlega.
S íðustu daga hefur margt fallegt
og skynsamlegt verið sagt hér á landi
um Dani og um fyrri sambúð okkar
við þá. íslendingum er auðvelt að játa,
ao sú lausn handritamálsins, sem nú er
fengin, muni vera einsdæmi í skipt-
um þjóða á milli og rifja það upp um
leið, sem allir heilskyggnir menn hafa
lengi vitað, að þrátt.fyrir allt hafi okkur
verið skárra og hættuminna að vera í
tengslum við Dani, bæði fyrr og síðar,
en orðið hefði við nokkra aðra þjóð.
Að sjálfsögðu hafa líka, og að fullum
verðleikum, verið mælt mörg þakkar-
orð í garð stuðningsmanna íslands í
handritamálinu — og jafnvel örlað á
skilningi á afstöðu andstæðinganna.
En líka í þessum fögnuði verður að
varast alla vímu. Þegar norrænn
bræðrahugur hefur verið innilegastur,
hefur meðal annars verið heimtað, að
í kennslubókum í sögu skyldi um skipti
milli þessara þjóða ekki einungis gold-
in varúð við hlutdrægni, heldur sumt
fært til betri vegar en efni stóðu til
eða jafnvel þagað yfir því. Þetta getur
haft alveg gagnstæð áhrif við góða til-
ætlun. íslenzkur barnakennari, sem
ætlaði sér að fara að lýsa einokunar-
verzluninni sem bjargráði, eins og gert
er enn í dag af sumum dönskum fræði-
mönnum, getur átt á hættu, að einhver
pattinn rísi upp og spyrji hann um
skreiðarverðið fyrir og eftir 1600! Og
þá er verr farið en heima setið. Við
þurfum ekki vegna þeirra, sem nú
lifa, að þurrka út neinar staðreyndir
frá fyrri öldum. Og við þurfum jafn-
vel eKKi i gleöi oKKar yiur iausn iiand-
ritamálsins og annarra áfanga í sjalf-
stæðismálinu að reyna að gleyma pví,
að í allri heimtufrekju sinni, sem Danii;
stundum hafa kvartað yfir, hafa ís-
lendingar aldrei ásælzt neitt annaö en
það, sem þeir höfðu áður misst.
V.
V afalaust er öllum ljóst, að með
endurheimt handritanna eru íslending-
ar að takast nýjar skyldur á herðar og
það er ekki ástæðulaust að reyna að
átta sig á þeim þótt hér sé fátt eitt
unnt um það að segja.
f fyrsta lagi er sjálfsagt að sjá þess-
um dýrgripum fyrir sem öruggastri
géymslu. í því er vandalaust að jafnast
við Dani, þótt miðað sé við það hús-
næði, sem notað hefur verið allra síð-
ustu árin.
f öðru lagi er naumast orða vert, að
ströngustu kröfur verður að gera til
þess að vanda það, sem unnið er. Um
það er margt til fyrirmyndar, sem
gert hefur vérið í Árnasafni í Höfn á
síðari árum, — og verður vonandi hald-
ið áfram að gera þar framvegis.
í þriðja lagi er skylt að skapa bæði
íslenzkum og erlendum mönnum, sem
úr handritunum vilja vinna, sæmileg
starfsskilyrði. Eitt er vafalaust, að sem
vinnuhúsnæði mun hið fyrirhugaða hÚ3
Handritastofnunarinnar bera mjög af
salakynnum Árnastofnunar í Höfn.
Hinsvegar má játa, að bæði almennur
bókakostur og fjármagn til starfslauna
og útgáfustarfsemi er takmarkað og
úrbætur hvors tveggja undir högum
þjóðarinnar komnar.
Framhald á bls. 13
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
27. nóvember 1966