Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1971, Qupperneq 10

Bæjarforagur
í Reykjavík
fyrir
100 árum
Eftir Klemens Jónsson
OPUS
DEI
Sambland reglunnar af
svæsnum og miskunnarlausum
kapítalisma og menntalegri úr-
valsstefnu hefur aflað henni
svo slæms orðs meðal spænsks
almennings, að allar velferðar-
miðstöðvar hennar, góðgerðar-
stofnanir og skólar og starf-
semi þeirra, megna ekki að
eyða þvi.
Fyrrum opinber embættismað
ur á vegum rikisstjórnarirmar
í Madrid, sem ég hitti að máli
vildi hvorki fordæma Opus
Ðeí né taldi hann regluna svo
bráðhættulega, en sagði samt:
„Margir okkar játa það
fúslega, að brýn þörf sé meiri
andlegheita í spænskum stjóm-
málum. Þau hafa lengi verið á
heldur lágu plani, eins og þér
vitið. Og auðvitað hafa féiag-
ar Opus Dei jafn mikinn rétt
til þess og aðrir að sækja eftir
miMlvægum stöðum. Þeir hafa
líka vissulega unnið mikilsvert
starf í nýtizkun efnahagsmála
okkar. Hins vegar liggur ekki
ljóst fyrir okkur, í hverjum
anda, tilgangi þeir sækja eft-
ir þessum stöðum og tíl hvers
þeir hyggjast nota þær.“
Ráðherraskiptin i október
1969 voru einhver mesti sigur
Opus Dei frá upphafi þess.
Þetta voru víðtækustu stjóm-
arskipti frá þvi i borgara-
styrjöldinni. Þrettán viku af
nitján ráðherrum. Tæknikratar
þeir, sem Franeo var nú um-
kringdur, voru aimað hvort, fé
lágar i Opus Dei eDegar opin-
berlega hlyrmtir reglunni. Að-
almaðurinn var Laureano
Lopez Rodo, óumdeildur leið-
togi tæknikratanna. Hann sat
áfram í embætti áætlanamála-
ráðherra. Rodo heldur engri
leynd um félagsskap sinn í
Opus Dei: „Það skiptir álika
máli og sú staðreynd, að ég er
félagi í Tennisklúbbi Madrid-
borgar. En kenna mátti áhrif
hans á mörg mikilvægustu um-
skiptin, þar á meðal frávikn-
ingu José Solis Ruis, svarins
fjandmanns Opus Dei, og
bandamanna hans tveggja,
Fraga Fribame og Fernando
Maria Castiella. Meðal hinna
nýkomnu voru hagfræði-
prófessorar, lögfræðingar,
verkfræðingar, forstjóri stál-
iðjuvers. Hin nýja tegund
spænskra ráðherra. Næst Rodo
stóðu tveir menn: Gregorio
Lopes, hagvísindamaður, sem
varð utanríkisráðherra (hann
hefur árum saman talað máli
inngöngu Spánar í Efnahags-
bandalagið) og Luis Carrero
Blanco, flotaforingi, geysihæf-
ur maður, sem líklegastur þyk
ir nú í forsæti stjórnarinnar
þegar (ef, eins og Madridbú-
ar segja í gamni) Franco deyr.
Hvað svo sem verður, virðist
augljóst, að Carrero Blanco og
Rodo hafi átt mestan hlut að
útnefningu Juans Carlosar
prins í hitteðfyrra.
f byrjun fyrra sumars virt-
ist ástandið komið í allgott
horf. Jafnvel þótt þessi trú-
arregla hefði nú alla stjðmar-
taumana í hendi sér og hlnir
nýju ráðherrar væru nýgræð-
ingar i stjórnmálum — hvað
um það, það var máski ekki
svo hábölvað að öllu athuguðu.
Og hvað sem þvi leið, þá hlaut
að fara að draga að dauða
Francos og umskiptin gætu
aldrei orðið á verri veginn. Að
málinu athuguðu voru það í
rauninni tæknikratarnir og
engir aðrir, sem höfðu komið
fótunum undir Spánverja á
nýjan leik, framið efnahags-
legt kraftaverk og komið þvi
um kring að fyrram gjörspfllt-
ur þjóðariðnaður var nú orð-
inn aðalþáftur nýs efnabags-
lifs, sem blómstraði, og bar
ávöxt alls staðar, þar sem lit-
ið varð. Það var og ekki hægt
að neita þvi, að 'kjör spæmsks
almennings höfðu mjög batnað
undanfarinn áratug. Það skipti
því ekki höfuðmáli þótt fram-
farimar værn að þakka hræsn
isfuBri, úrvalsóðri trúreglu og
auðmarmaveldL Erfitt var að
bera á möti því, að án Opus
Dei kynni Spáxm að hafa glat-
að öllu efnahagslegu, iðnaðar-
legu og þar af leiðandi pöli-
tisku valdi; sokkið án þess að
skilja eftir sig hið Tnimnsta
merki.
En einmitt á þessari gjeffi-
stundu rötuðu tæknikratamir
í slæma klipu. Tvenm feflmaleg
fjármálahneyksli bifuðu stahi
þeim, sem þeir höfðu reist á
vald sitt Hið fyrra — San
Roq u e-málið — átti rætur sin-
ar i deilu Spánverja og Breta
um Gibraltar. Þegar þúsundir
spænskra verkamanna misstu
lifibrauð sitt, er Franco lokaði
leiðum milli Spánar og Gíbralt-
ar, hugðist hann bæta þeim það
að nokkru með þvi að koma á
hjálparsjóðí, sem nam þrjátíu
milljónum steriingspunda og
skyldi sendur til San Roque,
þar sem flestir verkamanna
þessara bjuggu nú við sára fá-
tækt og atvinnuleysi. Féð kom
aldrei fram. Bankinn þó hend-
ur sínar af allri vitneskju um
málið. Borgarstjórinn í San
Roque sagði af sér. Hann átti
þó sannanlega engan þátt í fjár
hvarfinu. Sjóðurinn hafði ein-
faldlega gufað upp. Ekki
fór hjá því að nafn Opus Dei
kæmi mjög upp í umræðum
manna um þetta mál. Enginn
ákærði neinn, en hins vegar
féllu blettir á mannorð ýmissa
og slæmur grunur vofði yfir
öðrum.
Skömmu eftir þetta sprakk
önnur sprengja og jafnvel enn
stærri fyrir það, að tæknikrat-
arnir héldu, að þeir væru bún-
ir að gera hana óvirka. Þetta
var Matesahneykslið. Matesa
var mikið og auðugt fyrirtæki,
sem framleiddi vefnaðarvéiar.
Fyrirtækinu hafði verið heitið
einum sjötíu og tveimur millj-
ónum sterlingspunda úr ríkis-
sjóði snemma árs 1969 til þess
að geta staðið við nokkrar
pantanir erlendis frá. Um sum
arbil sama árs var orðið ljóst,
að þessar „pantanir erlendis
frá“ höfðu aldrei verið gerðar;
voru uppspuni frá rótum. Juan
Vila Reyes forstjóri fyrirtækis-
ins og forn samverkamaður
Opus Dei-tæknikratanna var
fangelsaður ásamt með bróður
sínum og mági og vofði yfir
þeim kæra fyrir fjársvik. Þeg-
Framhald & bls. 14.
1 línum þeim, sem hér fara
á eftir, verður gerð tilraun til
þess að lýsa lifnaðarháttum
Reykvikinga kringum 1870. Sú
lýsing mun vafalaust eiga
nokkurn veginn við allt tima-
bilið fram að 1890, en úr þvi
og einkum eftir 1900 fer bær-
inn að vaxa óðfluga, og lífið
breytist þá, svo að segja á öll-
um sviðum, og samfara því hef
ur allur hugsunarháttur ger-
breytzt.
Um vegina er það að segja,
að á þeim var engin götu-
mynd, ófærur hvenær sem
rigndi. Engin götulýsing var
þá, kom ekki fyrr en um 1876,
og er það til marks um menn-
inguna, að flest íjóskerin voru
brotin fyrsta kveldið, er kveikt
var, og það voru ekki strákar,
sem það gerðu.
Húsin voru ek’ki mikilfengleg
eða glæsileg og eru mörg
þeirra enn tiL Húsgögnin í hin
um betri húsum voru fremur
snotur og við þeirra tíma hæfi.
í dagstofu var mahogniborð,
sófi með skápum til beggja
enda, hægindastólar, spegill
o.s.frv., líkt og nú er hjá efna-
minni borgurum, og þó tæplega
það. 1 húsum efnaminni borg-
aranna voru húsgögnin bæði fá
og einföld. Fæstir þeirra munu
hafa haft fleiri en tvö herbergi,
auk eldhúss, nfl. svefnher-
bergi og stofu, sem bæði
var borðstofa og setusofa í
senn. Stundum var herbergi á
lofti handa börnum og vinnu-
stúlku. 1 setstofu var venju-
lega borð með klöppum til
beggja handa, svo hægt væri
að stækka það, er matur var
á borð borinn, 3—4 tréstólar,
og hjá þeim efnabetri hrosshárs
sófi, hjá hinum einfaldari sófi
með trébotni og dýnu yfir,
stoppaður að baki og á brík-
um, en sennilega víðast enginn.
Þá var loks kommóða, oft stór
og lagleg, grænmáluð með stór
um og djúpum skúffum, venju-
lega f jórum. 1 þeim var geymd-
ur fatnaður, og annað er fé-
mætt þótti. Allvíða voru skatt-
ol, fremur klunnaleg.
Á veggjum var yfirleitt fátt
til prýðis, engin málverk, ein-
ungis nokkrar myndir af nán-
ustu ættingjum eða merkis-
mönnum, svo sem Jóni Sigurðs-
syni. Eftir þjóðhátíðina varð
Fjallkonumynd Benedikts
Gröndals mjög algeng. Glugga-
tjöld voru auðvitað þá í öllum
betri húsum, en i hinum létu
menn sér nægja kappagardínu
úr rósóttu sirtsi, en þegar bú-
ið var að kveikja var alls stað-
ar hengd upp hvit gardina, og
þetta sama tíðkaðist einnig í
betri torfbæjum. Gluggablóm
voru þá víða einkum í hinum
betri húsum, gólfdúkar voru
þar sömuleiðis, en vaxdúkar
eöa línoleum þekktust þá ekki.
Hjá efnaminni mönnum, hvort
sem þeir bjuggu í húsum eða
torfbæjum, var þá algengt að
þvo gólfin á laugardagskvöld-
um, og strá síðan yfir þau hvit
um sandi, sem sóttur var út i
Örfirisey var hann þá nægur
fyrir suðvestast á eyjunni. Ég
hef margan sandpokann sótt út
í eyna, og vaðið grandann ber-
fættur, ef tafið var þar of lengi,
sem oft bar við, þvi að þurrum
fótum mátti þá aðeins ganga
um stórstraumsf jöru.
Ofnar voru víðast að minnsta
kosti einn í húsi eða bæ, oft-
ast var það svo nefndur „bí-
leggjari". Það var ferkantaður
kassi sem stóð á tréfæti; eld-
holið vissi út að eldhúsinu og
var fyllt þar af mó. Þessir ofn-
ar gáfu ekki mikinn hita. Aðr-
ir ofnar, sem líka voru mikið
notaðir, voru kallaðir vindofn-
ar, með spjaldi á rörinu, til
þess að tempra súginn. Um
þetta leyti tóku að flytjast
hingað svo kallaðir magazin-
ofnar, sem tóku hinum langt
fram og voru kyntir með kol-
um, en í hinum ofnunum var
brennt mó; var hann aðallega
tekinn upp I Vatnsmýrinni og
Kaplaskjóli af Vestanbæing-
um, og í Norðurmýri af Aust-
anbæingum. Mórinn þaðan
þótti öllu betri; honum var ek-
ið I svo nefndum móvögmxm,
grind settri milli tveggja hjóla
og voru það einustu vagnarn-
ir, er þá þekktust hér. En úr
Vatnsmýrinni voru engin til-
tök að aka mónum vegna veg-
leysu, hann var fluttur heim á
hestum eða á sleðum að vetr-
inum eftir tjörninni. Mórinn
var aðaleldsneytið þá, en kol
þekktust varla. Þetta var
ofboð eðlilegt, því að eldavél-
ar þekktust þá varla nema á
efnuðustu heimilum, en urðu
bráðlega eftir þetta altíðar. Þá
voru eldstór hlaðnar upp úr
steini og potturinn settur á
hlóðirnar. Svo kallaður þrífót-
ur tíðkaðist þá víða, og á torf-
bæjum hékk potturinn viða í
keðju ofan úr ræfrinu.
Ljósmaturinn var aðallega tólg
arkerti, og svo steinolía. Hún
var við endalok þessa tímabils
nálega ný, og lamparnir voru
mjög smáir fyrst, en fóru óð-
um stækkandi og urðu betri,
svo að um 1874 voru sæmileg-
ir borðlampar og hengilampar
orðnir almennir. Annars voru
kertin lengi fram eftir mjög-
mikið notuð og sjálfsögð á jól-
unum. Margir áttu kertaform
og steyptu kertin heima, og
ein kona hafði það þá að at-
vinnu að steypa og selja kerti.
Það var ekkja Sigurðar kaup-
manns Sívertsens, sem bjó í
Hafnarstræti.
Ég hef nú lýst híbýlum efn-
uðu mannanna, og liggur þá
fyrir að lýsa torfbæjunum og
kotunum. Margir bæirnir voru
alls ekki óvistlegir. Fyrst göng
með moldargólfi, eldhús úr
þeim annað hvort iil hægri eða
við endann, en til vinstri var
stofan með trégólfi og tréþilj-
um, og venjulega með 6 rúðna
glugga. Sumir bæirnir voru tví
loftaðir og tréstigi upp að
ganga. Loftinu var þá venju-
lega skipt í tvö herbergi með
tréþili og hurð á milli. 1 slíkum
bæjum var venjulega þríbýli,
og höfðu allar fjölskyldurnar
aðgang að eldhúsinu og var
það því aðallega undir konun-
um komið, hvernig sambúðin
gafst. Innanstokksmunir voru
rúmin, borð undir glugga, tveir
eða þrir tréstólar, bekkur og
kommóða, stundum skatthol.
Rúmin voru auðvitað trérúm
með ábreiðu yfir. Þá tíðkuðust
mikið svo kallaðir beddar, það
var strigi spenntur milli
tveggja sláa, en fæturnir þann
ig, að slá mátti beddunum sam-
an á daginn. Sængurfötin fóru
auðvitað eftir getu manna en
hjá fátæklingum voru þau
nauða ómerkileg, marhálms-
dýna neðst eða heyrusl eða
hefilspænir, ein rekkjuvoð og
brekán. í flestum býlum hékk
þá taug niður úr rjáfrinu yf-
ir rúminu, með tuskuhnúð á
endanum. Það var kallað-
ur „léttir". Var það sett
til þess að menn ættu hægara
með að rísa upp i rúminu.
Um nokkra híbýlaprýði í kot
unum var ekki að tala. Það
hefði heldur ekki verið mögu-
legt, þótt vilji og geta hefði
verið til, því allt ægði þar í
óþrifnaði, bleytu og skít. Sum-
ir kofarnir voru svo lélegir, að
menn nú á dögum hefðu hikað
sér við að stinga þar inn gæð-
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
23. mai 1971