Lesbók Morgunblaðsins - 05.11.1972, Qupperneq 6

í baðstofunni voru tvær vög-g:ur og tvíburasystur
í annarri þeirra.
1.
SEINNI hel'mingur 18. aldar er einhver eríiðasti
tim.irm, er gemgið hefur yfir hér á laindi. Þá urðu
eldgos mikil, bæði Heklugos og í Skatftárgljúfrum
i Eakagígum, fjárkiáði eyddi fjárstofninum og
margs konar drepsóttir herjuðu, en urðu skæðastar
af völdum Skaftáreldanna, hinna airæmdu móðu-
hairðinda. Þessi ár reyndust bændafólki á Suður-
landi þuing i istauti, og ullu stórfelldum efnahaigs-
breytiingum i sunnlenzkum sveitum. Landiö stór-
spilitist atf jarðeldum, öskufalli og banvænu eitri,
er hafði illar afleiðingar fyrir gróður og búpening.
Heklueldar, aska og vikuir, eyddu stórlega gróður-
landi á afréttum sunnan lamds, og urðu bændum í
mörgum sveitum þunig í stauti. Fjáikláðinn fyrri
varð einnig skæður bölvaidur og olli ibitrum örlögum
hjá fjölda fólks og gróf undan efnahag þess og lífs-
afkomu. Mest og helzt bitnaði þetta á fátætara
fólkinu, svo það flosnaði upp og jarðirnar fóru í
eyði og ibyiggðust sumar aldrei frannar.
Ofam á aMt þetta bæittust svo móðuharðdjndin með
hörmungum sinium, skelfilegum og hryffillegum.
Skaftáreldamir ullu gifurlegum breytingum til hins
verra. Hinir fábreyttu atvLnnuvegir laindsins, voru
ailis eikki búnir til aið mæta hörmungunum. Þjóðifélag-
ið á Isiandi var vanþroska og fábreytit. Uindirstaðan
brast undan efnahag biskupsstóiianna. Kúgildi og
ængiidi ihrundu niöur og urðu ekki endumýjuð. Fá-
tækir hjóleigubændur og kotun'gair fóru á vergang.
Þeir, sem iifO'u ihörmungarnair af, lei-tuðu aldnei meir
til fyrri aibvinnu i sveitunum. Þeir -settust flestir að
í sjávarþorpunum, og reyndu þar við fr-umstæðar
aðstæður að lifa á sjávarafla. Þannig varð ævi
þeirra visir og tákn breyttra táma.
Á iþessu tiimaíbi a stórfæktaði iándsmönroum og voru.
þeir aild'rei jafn ifámennir og um aldamótini 1800. Hörm
ungamar er yfir dundiu áttu engan samjöfnuð í sögu
landsins, nema ef vera skyldi í dreipsóttumum tveim-
ur á 15. ölid. En þá höfðu ekki orðið nein landspjöll
einis og urðu á 18. ödd, þó að mannifeilildr yrði þá ef til
vill meiri en á 18. öld. En þrátt fyrir alit, á-tti ís-
Jón Gíslason
Sagá tvíburasystra úr
Hrunamannahreppi
frá 18. öld
6
-lenzka þjóðin stynk og þrótt til þess að rísa á riý
tii sóiknar af þrótti og endumýjuðum kjarki ef-tir él
hörmunga 18. aidar.
Sunnlenzikir ibændur urðu fyrir þungum búsifjum
af hörmun'gum fjárktáðans. Þeir bjiuggu í algeru bú-
svelti í nokkiur ár. Sumir bættu að vísu úr sauðleys-
imiu með fjlölgun nautigripa-. lEn það reynidist flestum
bændum erfitt að ibreyta um bústofn, sivo að -gagni
yrði. Sennilegt er, að ástamdið haíi verið mjög ai-
varlegt í mörgum sveitum sunnan' iands, og ihafði
geiigvæmlegar afLteiðingar í för með sér, er urðu
bændum fjötur um fót næstu áratugina. Bölhyggja
og svartsýni sóttu að mönnum, og drógu úr þeim
kjark óg s'jálfsbj arg a rviðleitn i, svo ekki urðu nýttir
möguleikamir, sem urðu í auknu verzlunarfrelsi né
aðrar ráðistaifanir, er lamdstjórmin kom fram með í
lok 18. aildar. En það er önnur saiga en sú, er hér
verður rakin.
Á vestunhluta Suðunlands var það f járkláðiinm, sem
oHl mestu erfiðleikunum seinni helmmg 18. aldar.
Hainm varð bændum imikill skaðvaldur, og jók stór-
um á þá erfiðleika, er fyrir voru -til raunar í búskap.
Nær því sauðlaust varð i mokkur ár, og er það næst-
um furðulegt, hve þraubseigir bændur voru í raun
og erfiðileikum þeirra ára. Þeir urðu óstuddir og
eimir að kljást við hi-nar verstu plágur.
1 þeninan mund var framhluti Hrunamannahrepps
þéttlbyggður eins og al'ltaf hetfiur verið, - og ra-unin
ber vitmi um ailla sögu. — Landið þar er gjöfult og
gott undir 'bú. Bændur komust þar sœmilega af fram
að hörmungum fjárkláðans, öskufall Heklueáda og
anmarra eldfjialla náði litt að spilla þar högum og
gróðurlaindi. Lífiö geikk sinn vamaigang án brota og
stórtíðinda. Þaðan, eru að vísu fáar frásagnir á
spjöldum sögunmar, þó að sagai tandsins sé á stundium
fundvís á aitburði viða að. Ævi og starf fóiksins þar
var bundið hversdagsleikanum á hverri stund, brota-
laust og án sviþmikOla atvika. En þaö er einmitt
slikt mannílíf, sem er miest, svipmest í fábreytileik
hverfandinnar. Þar verður frjómagn 'hin komandi
tima til4 raun.
Á stundum er hlúð að verðandi gróðri af hlýjum
höndum á ólklegustu stöðum. Þar er grætt og bætt
i hraiðri önm hins virka dags. SJákt er holiusta og
aukin farseeld óbormum og umgum, verði allt með
felldu, er lengra líður fram. Saga sú, er hér verður
sögð, er ef til vill einsdæmi, en er samt sem áður
sönn. Atvikin eru á stumidum þannig, að ;þau skera
sig úr. Þau eru d raun og festu hins daglega, athvarf
og þroski' þess komiamdi. í gráu skini líðamdi stundar
er þetta oft á tíðium óráðið eiins og örlögin sjálf.
Mannleg.t iíf er blandið geðhritfum og viðbrögðum
samferðarmannannai. Raunim ber þess margoft vitini,
í sögumni. Á stumdum eims og í ævimtýri, myrku og
óráðnu, er á sér góðain og farsælam endi.
2.
Unnarholtshverfið í Hrunamanmahreppi er neðsit og
yzt í sveitinni, mffii ánnia tvegigja, Stóru- og Liitlu-
Laxár. Þaðan er ekki lamgt að Syðlria-Lanigiholti, se-m
er frægit frá fornum tima sem stórbýli. Em saimt sem
áður höfðu bændurnir í hverfimu oftast meiri sam-
skipti við Auðshöltsifóik, þó aið Auðsholt sé í Btskups-
tun'gnahreppi, em er fyrir austam Hvfitá. Lamdareigm
hverifisinis e-r mörkuð á tvo vegu atf ámurn. Stóru-
Laxá að neðam, en Litilu-Laxá að utam. Báðar voru
ámar laxsæl'air til veiði áður fyrr, meðam ádráttar-
veiði var lögleg, og -gáfu ibæmdum drjúgan femg í
bú, væriu kumnáttuiSEtmir veiðitmemn að verki, er
stunduðu veiðina atf alliúð og tfranasýni.
Um og eftir 1760 bjiuggu i Unnairholti hjónin Jón
Jónsson og Þuríður Jónsdótitir. Föðiursystir Jóns og
fóstra var hjá þeiim hjónuim, en fóstri Jóns bónda
var látinn fyrdr mokkrum árum, er saga þessi .gerð-
ist. Unn-ar-holtshjOnin höfðu tekið við talsverðum
efnum, en búsk-a-pur þeirra gekk ekki sem bezt, enda
hlóðu þau miður bömum. Það var löngum svo, að
konam var jafnörugg og kýrin og jafnvel öru-ggari,
segir gamalt máltæki. Svo var það í Umnairholti, því
að 'bömim urðU fiimmtán að tölu, sitt á hverju ár-
iniu. En iMegt er, að allit hetfði gengið siysalaust
hjá þeim hjómum með atflkomuna, hefði fjárkláðinm
ekki komið tii sögumnar. Hamm eyddi mjög efnum
bænda og varð mikilU! sikaðivaldur í garði fát-ækra
bænda og oM EdlMeysi og margs konar hörmunguim.
Eflausit var, að búraunir iþeirra Jóns og Þuriðar í
Unnarh-oiti voru nailklar. Hörmungar og fjárfeilir
af völdum 'kláðains eyddu búi þeirra og ar-ði, þrátt
fyrir mikia atork-u, búlhyiggindi og góð efni, tekin
að arfi. En það var ekki að mörgu að hverfa fyrir
fátækt sveitafóik á 18. öld, ekki eimu simmi gó-ðvilja
nágramnarana, að minnsita kosti! ekki nema að tak-
mörkuöu léyti.
Þau urðu aitivik til þess, að Jón fékk Umnanholt tii
ábúðar, a-ð hann hafðd ungur að aldri misst föður
simn. Föðursysitir iharns tók hann í fóstur. Hún hét