Lesbók Morgunblaðsins - 25.11.1973, Síða 8

Til þessa hafa skriSjöklarnir við Hvítárvatn verið að hopa. En
nú gæti veriS að framskriS þeirra hæfist á ný. Ljósm. Hjálmar
R. BárSarson.
James D. Havs
ER
ÍSÖLD
AÐ
HEFJAST?
Sá grunur veðurfræðinga, að
vetur kólni stöðugt, er nú
orðinn að vissu Landlægur
snjór á Baffinseyju hefuraukizt
undanfarin 30 ár. íshellan,
sem sækir að íslandi á vetrum,
stækkar og er orðin stórhættu-
leg sjófarendum. Beltisdýrin,
sem áður sóttu norður til mið-
vesturríkja Bandaríkjanna, eru
nú á hröðum flótta til Texas og
Oklahoma. Uppskerubrestur í
Sovétríkjunum verður æ tíðari.
Þetta eru aðeins fáein dæmi
um þá almennu kólnun, sem
mælingar veðurathugana-
stöðva um víða veröld sýna. En
fari svo sem horfir, er von á
verra. Ef draga má dóm af
fortíðinni getur kólnað svo í
lofti, áður en mjög langt líður,
að geysimiklir jöklar hylji alla
Norður-Ameríku suður að Long
Island. Þykkt þessara jökla
gæti skipt kílómetrum.
Slík jökulsókn varð síðast á
ísöld hinni meiri og linnti henni
fyrir 17.000 árum, en þá var
ísinn horfinn af miðlægum
breiddargráðum heim til póla
sinna og eftir aðeins smájöklar
á fjöllum. Nú eru íshellurnar á
Suðurskautinu og Grænlandi
einu leifarnar af þessu fargi.
Jafnframt því sem ísinn bráðn-
aði' volgnaði jörðin stöðugt
þangað til einhvern tíma milli
3000 og 5000 f. Kr. Þá hefur
loftslag sennilega verið hlýrra
en það er nú og hlýrra en það
hafði verið undanfarin
100.000 ár. Þessi blíða stóð
þó ekki lengi Það fór að kólna
á ný og kólnaði nú jafnt og þétt
fram á 9. öld f.Kr. eða þar um
bil. Þá skipti enn um og tók að
hlýna, sem t.d. má sjá á því, að
vínrækt stóð með miklum
blóma í Englandi frá því um
árið 1000 e.Kr. og fram á 13.
öld. Víkingarnir höfðu sem sé
betra og hlýrra ferðaveður en
við nú og skyldi það ekki hafa
átt einhvern þátt I sigurvinn-
ingum þeirra. Á þessu hlý-
viðrisskeiði blómstraði að sjálf-
sögðu akuryrkja. En einnig
kristinn dómur, sem færði út
veldi sitt norður og austur á
bóginn, og aldrei hefur yerið
byggt meir af dómkirkjum og
klaustrum en þá.
En á ofanverðri fimmtándu
öld fór aftur að kólna, og fór
þv! fram þar til á nltjándu öld.
Þetta skeið hefur verið nefnt
ísöld hin minni. Það var allkalt,
þótt hvergi nálgaðist meirihátt-
ar ísöld. Jöklar sóttu fram og ís
rak um heimskautshöfin svo
ekki hafði meiri orðið frá því á
seinustu ísöld hinni meiri. Þessi
loftslagsbreyting hafði mikil
áhrif á mannlíf.
Mörgum virðist hafa sézt yfir
áhrif ísaldar hinnar minni; hún
hefur horfið í skuggann af
skelfingum Svarta dauða. S!ð-
ustu áratugir sextándu aldar og
sú sautjánda voru að líkindum
kaldasta skeið ísaldar þessarar.
Síðasta bráðahallæri í Stóra-
Bretlandi varð eftir 1690. Þá
hafði uppskera brugðizt í átta
ár samfleytt í Skotlandi og
mannfækkun af þessu varð
jafnmikil og orðið hafði af
Svarta dauða. Nærri má geta
hversu þetta hefur leikið þá,
sem eftir lifðu, og hafa Skotar
þá trúlega ekki átt annars úr-
kosta en bindast Englend-
ingum.
En það var líka kalt á Eng-
lendingum þessar fjórar aldir.
Fram á sextándu öld var fátítt,
að Thamesá legði, en á þeirri
öld og tveimur hinum næstu
lagði hana margoft. Sem dæmi
má nefna veturinn 1683—84
í tíð Karls II. Þá var áin geng á
ísum svo vikum skipti hvað eft
ir annað. Á nítjándu öld lagði
Thames aðeins einu sinni,
en það var af breytingum, sem
gerðar voru á árbökkunum, og
af volgum lækjum úr iðnbólum
borgarinnar, fremur en mildara
loftslagi. Isöld hin minni hafði
llka nokkur áhrif á Islandi; þar
tók fyrir korngróður, sem land-
námsmenn höfðu komið upp.
Þekking okkar á loftslagi allt
fram á 18. öld, þegar Fahren-
heit endurbætti hitamælinn,
styðst að mestu við veðurlýs-
ingar í dagbókum og frásögn-
um af stórviðburðum. Frá þar-
næstu 150 árum eru til hita-
skýrslur um Vestur-Evrópu og
einnig um Norður-Ameríku frá
síðari hluta þess tímabils. í lok
síðustu aldar voru veðurathug-
unarstöðvar orðnar svo al-
gengar um heim allan, að
skýrslur þeirra gefa alláreiðan-
lega vísbendingu um stefnu
loftslagsbreytinga á jörðu.
Þessar veðurskýrslur sýna
svo ekki verður um villzt, hve-
nær ísöld hinni minni lýkur á
nítjándu öld, en þá fer að hlýna
og hlýnar stöðugt þar til um
1940. En þá skipaðist enn
veður í lofti, og nú er Ijóst
orðið, að veður fer ört kóln-
andi. Það er þegar orðið ámóta
og var um 1920 og engin
merki um breytingu til batn-
aðar, nema síðursé.
Áhrifa þessarar kólnunar
mun mest gæta ! tempruðu
beltunum, en sízt í hitabeltinu.
Ekki mun aðeins kólna jafnt og
þétt ! tempruðu beltunum, held
ur má einnig búast við fleiri
„afbrigðilega köldum" árum,
þ.e. árum með miklum vor- og
haustkuldum. Og loks mun
verða stormasamara. Þannig
styttist enn sprettutlmi korns-
ins á sléttunum ! Kanada og
rússnesku steppunum og mátti
það þó sízt við því. Hins
vegar er sykurreyrnum á Kúbu
og bananaekrunum í Guate-
mala engin hætta búin, enda
mundu þau Ifklega spjara sig
þótt ísöld gengi yfir norður-
hvelið.
Það eru hin miklu iðnvæddu
kornlönd, sem mestum breyt-
ingum eru undirorpin. Þau
lönd, sem mest flytja út af
korni (aðallega hveiti), eru
Bandaríkin, Kanada, Argentina
og Ástralfa, og þau eru öll í
tempruðu beltunum. Fjöldi
annarra ríkja, einkum Kína og
Sovétríkin, reiðir sig á þennan
útflutning.
Ýmsir visindamenn, svo sem
tékkneski veðurfræðingurinn
Jiri Kukla, telja, að við eigum
meiriháttar ísöld yfir höfðum
okkar. Þeir benda m.a. á það,
að fyrri hlýviðrisskeið milli ís-
alda — álíka hlý og það sem
nú stendur yfir — voru sjaldn-
ast lengri en 10.000 ár.
„Okkar" skeið hefur þegar
staðið yfir i 1 0.000 ár. Og hliti
það sömu lögum og hin fyrri,
og mönnum takist ekki með
brambolti sinu að breyta þeim
lögum, er því nú brátt lokið.
Setjum nú svo, að slík um-
skipti í veðurfari séu í nánd. En
menn eru ekki á eitt sáttir um
það, hversu lengi þau muni
vara. Nýfundin merki benda til
þess, að breytingin taki
skemmri tima en áður var talið.
Af korni, sem fannst í mómýr-
um Makedóníu í Grikklandi,
má sjá, að varla hafa liðið
nema nokkur hundruð ár, frá
því þar stóðu skógar á hlý-
viðrisskeiði, og þar til allt var
komið undir klaka. Svipaður