Lesbók Morgunblaðsins - 29.09.1974, Blaðsíða 8

Um síðustu aldamót, þegar frönsku
impressíónistarnir og náttúrustefna í list voru í
tízku, birtust myndir Edvards Munchs sem hroll-
vekja. List hans var sjúkleg og óheilbrigð, en
táknaði merk tímamót og beindi listinni frá París til
nýrrar, drungalegrar veraldar.
Stulkur á brú Þessa mynd málaði Munch árið 1 899 og er
hún i senn fögur og sterk.
©
Eitt af kunnari verkum Munchs:
Dans Kfsins. Myndina má túlka á
ýmsa vegu, t.d. hefur því verið hald-
ið fram, að Munch hafi hér verið að
boða nýja Vargöld — og að maður-
inn sé dýr, þrátt fyrir allt.
Árið 1889 fékk ungur Norð-
maður þá hugmynd, að mála
myndaflokk, sem ætti að sýna böl
mannsins, hin illu öfl, sem ásæktu
hann. Maður þessi hét Edvard
Munch, og hann beindi mestum
hluta starfskrafta sinna að þessu
verki í meira en áratug. Og
reyndar hvarf hann aftur sl og æ
að þessu viðfangsefni, allt til ævi-
loka 1944.
„Myndir úr mannlifinu" sýna
manninn sem fórnarlamb illra
afla — afbrýðisemi, áhyggju, ótta
við dauðann, ástríðfullrar ástar,
sársauka aðskilnaðar og svo fram-
vegis. Þetta var sú tegund ástrlðu-
þrunginna og siðferðilegra við-
fangsefna, sem evrópskir lista-
menn höfðu vart skipt sér af
síðan á miðöldum. Myndaflokkur
Munchs endurvakti frumstæða
viðkvæmni og tilfinningasemi í
list Norður-Evrópu og þá sérstak-
lega Þýzkalands, þar sem hann
málaði míkið af mýndunum þar,
en þær kenndir voru I nánari
tengsium við harðstjórn og
öryggisleysi fyrri alda en hina
yfirborðskenndu efnishyggju
síðari hluta 19. aldar.
Það, sem við ef til vill getum af
skiljanlegum ástæðum betur gert
okkur grein fyrir nú, er, að
Munch var í rauninni að boða
okkur komu nýrra myrkra
miðalda. Hinar björtu aldir
siðmenningar voru að hverfa, og
við vorum á leiðinni til baka I
nóttina. Enn kann okkur að virð-
ast sem myrkrið hafi fyrst og
fremst fyllt huga hans.
Berklaveiki dró móður hans til
dauða, þegar hann var 5 ára og
systur hans, þegar hann var 13
ára. Afi hans og önnur systir dóu
á geðveikrahæli. Munch lifði
undir stöðugum ótta við likamleg
og andleg veikindi — og ótta við
kvenfólk. Sé litið svo á, að við-
fangsefni hans hafi verið þær
ógnir og ástríður, sem hrjáðu
hans eigin vansælu persónu, er
naumast furða, þótt hann liti á
manninn sem veru, sem ætti við
sálfræðilegt öngþveiti að stríða.
List Munchs er list siðfræði-
legrar svartsýni. Hún túlkar það,
sem hann áleit vera vandamál og
jafnvel harmleik hins borgara-
lega þjóðfélags nútímans. Og sem
slík hafði skoðun hans og álit á
nútímamanninum ómótstæðilegt
aðdráttarafl fyrir heila kynslóð
þýzkra listmálara, en á síðasta
áratug 19. aldar bjó Munch I
Þýzkalandi. Þessir málarar, sem
síðar urðu þekktir sem hinir
þýzku expressíónistar, voru sjálf-
ir að undirbúa andsvar sitt við
efnishyggju 19. aldar. List þeirra
einkenndist af afskræmingu
forms og lita og af feikilegri til-
finningasemi.
Þegar myndir Munchs eru
skoðaóar, getur það ekki komið
neinum á óvart, að hann hafi ver-
ið samtimamaður Sigmund
Freuds. Meðhöndlun Munchs á
þemum eins og til dæmis af-
brýðisemi, ótta við konur, sjúk-
legum áhyggjum vegna veikinda
og kvíða út af hinu og þessu gætu
næstum því verið mynd-
skreytingar í bókum Freuds.
Franski heimspekingurinn Henri
Bergson, sem einnig var mjög tor-
trygginn á efnishyggjuna, var
líka samtímamaður Munchs.
Einnig má nefna sænska leikrita-
skáldið Strindberg, sem Munch
kynntist I Berlín, og síðast en ekki
slzt norska skáldið Henrik Ibsen,
sem var á hátindi frægðar sinnar,
þegar Munch var ungur maður.
Það var vissulega ekki um það að
ræða, að Munch væri einn um
skoðanir sínar á nútímamannin-
um og alla vega átti hann andlega
bræður marga í heimi bók-
menntanna. ,
Aftur á móti gegndi öð/u máli
um listgrein hans sjálfs/Þar var
hann miklu meira einmana. Á
slðari hluta 19. aldar voru norskir
málarar enn fastbundnir reglum
náttúrustefnunnar og þeir
túlkuðu hið stórfenglega landslag
Noregs a.f ást og lotningu, — ef
þeir voru þá ekki að mála
heintilismyndir I viktoríönskum
stíl vammlausrar sjálfsánægju.
Sú afstaða og stefna, sem kem-
ur fram I list Munchs frá upphafi,
að viðfangsefni listarinnar eiga
að vera fólk og ástríður þess frem-
ur en hægindastólshugleiðingar
um náttúruna, hreint og beint
hneykslaði norska listskoðendur.
Og þýzkir listunnendur
hneyksluðust jafnvel enn meir,
en þá voru frönsku
impressíónistarnir i hátizku í
Þýzkalandi, og myndir Munchs
voru teknar með valdi af sýningu
I Berlín, sem haldin var af frjáls-
lyndasta listvinafélaginu þar