Lesbók Morgunblaðsins - 05.11.1978, Side 13

Rósa haföi Þaö verk meö höndum aö færa sýslumanni
kafli f rúmið á morgnana og næsta morgun var hún
snemma á (ótum, sá að sýslumaður var kominn og útbjó
katfi handa honum að venju og gekk með Það inn og sér
bá konuna liggja hjá honum í rúminu og var hún sofandi,
en Páll vakandi, horfði i augu Rósu og segir: „Einhvern
tíma var bér nú ætlað aö sofa parna“. — Rósa setti
bakkann viröulega frá sér og gekk út.
tjálr honum, aö hun sé oröin barnshalandi
og Ijóst er aö hún hefur vonast ettir
samúö og tilhlýöilegri tillitssemi frá sínum
fyrrverandi kærasta. Þaö bendir mjög til
þess aö honum hafi variö máliö meir en
lítiö skylt. Hins vegar er svo þaö, aö Rósa
haföi einmitt tekiö þá ákvöröun aö láta
ekki bera á ástarævintýri þeirra, svo aö
þaö kastaöi ekki skugga á hjónabands-
hamingju Páls og haföi hún einmitt fært
kennt og vandræöalegt án allra tilþrifa og
ævintýriö hverfur alveg og byrjun harm-
leiks Rósu, hverfur á sama hátt, en aö
þessu mun ég víkja síöar. Harmsaga Rósu
heldur áfram í hjónabandinu vió Ólaf
smiö. — Hún sinnir öllum störfum
sveitakonunnar meö dugnaöi og atorku,
Bn lifir í andlegu tómarúmi. — Hún er
alltaf jafn fórnfús og hjálpsöm viö þá sem
bágt eiga og þeim Ólafi farnast vel. Þau
biuQQu á Snæringsstööum í 1—2 ár, en
„Páll og Anna Sigríður eru skráð burtflutt frá Möðruvöllum 1816. Þau eru því
bæði komin að Ketilsstöðum begar Rósa er ráðin bangað árið eftir. —
Niðurstaða: Rósa færði sýslumannshjónunum aldrei kaffibollann fræga. Það
hefur einhver annar gert... Frásögnin er algjör tilbúningur“.
V
„Brynjólfur var ekki aö sama
skapi ærlegur sagnaritari og hann
var skemmtilegur. Hann lét bjóð-
söguna um veru Rósu á Ketils-
stöðum ráða gegn betri vitund.
Hann haföi fengið upplýsingar
sem gengu pvert gegn bjóðsög-
unni um veru hennar bar og
honum hefði veriö auðvelt að
sannreyna réttmæti bessara upp-
lýsinga með bví aö fletta kirkju-
bókum og manntali".
Brynjólfur Jónsson frá Minna Núpi
er Jóni Ólafssyni eins farið og öfugnafnan-
um á Dagblaðinu, Ólafi Jónssyni gagnrýn-
anda. Sá getur ekkert lært en herðist í
fordildinni. Ég hef engan áhuga á
ritstörfum gagnrýnanda þessa. Sá rithöf-
undur væri sannarlega illa kominn sem
léti sig gagnrýni hans varöa. Ég þekki
marga leikhúsmenn en engan sem tekur
mark á Ólafi Jónssyni. Ég hirti ekki um að
nefna hann hér ef ekki væri náinn
andlegur skyldleiki þeirra öfugnafnanna,
Jóns Ólafssonar — Ólafs Jónssonar í
meðferð „heimilda“. Hvorugum dettur í
hug aö staldra viö og spyrja sjálfa sig
einfaldrar spurningar: Hvaö hefur Birgir
fyrir sér í þessu öllu? Og rannsaka síðan
máliö. í ömurlegum dúett þeirra syngur
hvor öörum óhreinna. Má ekki á milli sjá
hvor hefur getið hinn. Þannig segir Ólafur
Jónsson í ritdómi um leikritiö Skáld-Rósu:
„í þessum kafla leiksins (þ.e. 1. þætti —
innskot mitt) víkur líka Birgir þvert frá
aðalheimildinni um þessa atburöi alla,
sögu Brynjólfs frá Minna-Núpi, og snýr
beinlínis við atburðarásinni frá því sem er
í frásögn Brynjólfs. Þar er Rósa frilla
sýslumanns á Ketilsstöðum uns hann
óforvarandis færir heim eiginkonu í
búiö“.....Því miður varð aldrei Ijóst í Iðnó
hvað fyrir höfundinum vekti meö þessum
tilfæringum".
Þarna kveður Ólafur Jónsson sömu vísu
og Jón Ólafsson. En þessa röngu
sagnfræði um Skáld-Rósu leiðrétti ég í
Morgunblaðinu skömmu eftir ritdóms-
nefnu Ólafs. Hann rak augun í leiðrétting-
una en sjálfsviröing hans er engin: Hann
skrifar langhund í Dagblaðiö 28. ágúst
síðastliðinn í tilefni útkomu leikritsins í
bók. í stað þess að biðja lesendur blaðs
síns afsökunar á afglöpum sínum situr
hann hnakkakertur í moöreyknum og
segir: „Birgir hafnar að vísu hinni
dramatísku lýsingu Brynjúlfs á atburöum
á Ketilsstööum"... og fylgir í staðinn
frásögn Guðrúnar Helgadóttur sem einnig
hefur skrifað þátt um Rósu, í „Skáldkon-
um fyrri alda“.
Hér lætur gagnrýnandi þessi sem svo
að umræddar frásagnir séu jafngildar
heimildir. Þaö er fölsun: Önnur er rétt. Hin
röng. Ég fylgi ekki „frásögn" Guörúnar P.
Helgadóttur um þetta, heldur heimildum.
Þær eru ekki hennar né mínar. Þær eru
skjalfestar staðreyndir. Guörún á hins-
vegar miklar þakkir skyldar fyrir þátt sinn
um Rósu vegna heimildargildis hans. Ég
gekk úr skugga um að hver einasti tilvísun
hennar til heimilda er rétt. Þar skilur milli
virðingar minnar fyrir heimildum og
viröingarleysis öfugnafnanna fyrir þeim.
Á fordildarbikkjunni
Ólafur Jónsson þekkir ekki umferöar-
reglur sagnfræöinnar. Hann þekkir hvorki
Stans, aöalbraut, stopp né Akið varlega:
Þótt afglapaháttur hans veröi tii þess aö
hann dettur af baki, klifrar hann aftur upp
á fordildarbikkju sína og heldur áfram
gandreiðinni. Trunt. Trunt, segir hann og
skrifar í Dagblaösgreininni 28. ágúst:
„Aftur á móti orkar sitthvað tvímælis í
sögulegri umgerð og aldarfarslýsingu og
leiöir af því mótsagnir innan leiks.
Einkennilega kemur það fyrir að sýslu-
maður á Ketilsstöðum bíöi í fjósbaðstofu í
fyrsta þætti.“ — Og enn dettur reiömaður
fordildarinnar af baki: — í ævisögu sinni
segir Páll Melsted yngri m.a. eftirfarandi
um húsakynni á Ketilsstöðum er foreldrar
hans komu þangað: „Inn af nyrðri dyrum
voru göng, löng og krókótt, til baðstofu.
Var hún ákaflega löng og byggð á palli og
á vetrin níu kýr undir palli (leturbr. mín).“
— Er ekki furöulegt að hrakfallabálkur
þessi — Ólafur Jónsson — telji sig
umkominn að gagnrýna sögulega umgerð
og aldarfarslýsingu í leikritinu? Meira en
furðulegt. Hlægilegt. En kannski er honum
vorkunn. „Kannski er öllum mönnum
vorkunn," segir Skáld-Rósa í leikritinu.
Honum líður illa. Honum líður illa vegna
þess að leikritiö hefur fengið mikla
aösókn. Ólafi Jónssyni — Jóni Ólafssyni
líður báðum illa. Samanspyrtir mega þeir
nú dingla í moðreyknum og syngja do re
mi fa so la ti do „sagnfræði" sinnar.
Hver orti hvað?
Spaugilegar þykir mér djúpvitrar upp-
götvanir þeirra félaga um persónuna
Natan Ketilsson. Þeim þykir minn Natan
algjört frat. En nú bregöur svo við að þeir
eru ekki sammála um sinn Natan. Þegar
annar syngur do syngur hinn fa. Ólafurinn
segir að enginn hafi alminlega botnað í
Natani (og þá ekki Birgir Sigurðsson).
Sjálfur gerir hann þessa stórmerku
uppgötvun um Natan: „En er ekki
maöurinn allur í sinni eigin góöu vísu“:
Hrekkja spara má ei mergð.
Manneskjan skal vera
hver annarrar hrís og sverð,
hún er bara til þess gerð.
Jóninn hneykslast hinsvegar og álasar
mér fyrir að ég hef, einmitt bent á þessa
sömu vísu sem eitt dæmi um persónu
Natansl, enda telja sumir þessa vísu eftir
Níels skáld. Síðan opnar fyrrum fram-
kvæmdastjórinn hrokagáttina til fulls og
segir um mig: „Höfundi virðist ekki sýnt
um að leita sannana fyrir skoðanamynd-
unum sínum.“ — Ekki ætla ég að taka Jón
Ólafsson — Ólaf Jónsson mér til
fyrirmyndar í því efni. Það eru hinsvegar
ekki fréttir fyrir mig að sumir telji þessa
vísu eftir Níels skáld. En fréttir vil ég segja
Jóni Ólafssyni svo að hann megi enn læra
um sjálfan sig og „Sagnfræði-sannanir"
sínar: Sem dæmi um hve Natan yrki vel
tilfærir hann í grein sinni vísu sem byrjar
svona: „Það er feil á þinni mey“. — Leidd
hafa verið rök að því að þessi vísa sé eftir
mann, sem eitt sinn var nágranni Rósu,
Steingrím í Búrfelli! — Hver sannar hvað?
Nokkrar af þeim vísum sem Jón tilfærir í
greininni og eignar Rósu — án sannana
— telja sumir eftir aðra en hana. Svo sem
vísurnar: „Verði sjórinn vellandi“, „Ég að
öllum háska hlæ", „Man ég okkar fyrri
fund“, og að minnsta kosti fjórir höfundar
hafa veriö tilefndnir að vísunni „Þó að kali
heitur hver“l!
Eftir þessa upptalningu og í Ijósi þeirrar
afhjúpunar sem hér hefur verið fram-
kvæmd á „sagnfræði" Jóns Ólafssonar —
Ólafs Jónssonar, verða orð hins fyrr-
nefnda: „Höfundi virðist ekki sýnt um að
leita sannana fyrir skoöanamyndunum
sínum“ skínandi gullkorn: Öfugmæli um
mig en sannmæli um þá báða.
Og þá er aö gera síðustu úttekt á Jóni
Ólafssyni. Hann segir: „Þarna í lok þessa
leikrits lætur höfundur Skáld-Rósu leggj-
ast svo lágt aö bjóöa skuggalegum og
illilegum vinnumanni í djöfuls nafni aö
koma og hafa samfarir viö sig. Hvað er
þetta eiginlega? Ærumeiðandi álygar í
minningu ákveðinnar konu, in casu
Skáld-Rósu, undir yfirskyni skáldskapar?
Eða hvað?“ — „Ég fullyröi að engin stoð
sé fyrir þessum tiltektum höfundar.“
Ég læt lesendur um að dæma hvers
virði fullyrðingar Jóns Ólafssonar eru en
upplýsi að einmitt það ár, sem atriðið fer
fram, var vinnumaður einn á Vatnsenda,
nefndur Lækjamóts-Jón. Hann haföi
slæmt orð á sér (sagður „brösóttur“ í
aths. sóknarprests í viðkomandi kirkju-
bók). Þau Rósa og hann fóru saman frá
Vatnsenda og var hún í slagtogi meö
honum næstu ár. Þar er stoðin fyrir þessu
„ógeðslega atriði" sem Jón nefnir í
misskilningi sínum og rangtúlkun. Vitvana
túlkun hans er honum auövitað frjáls en
skáldskapur atriðsins á sér engu að síöur
sagnfræðilegar forsendur.
Báðum finnst þeim félögum leikritið
vont. Þeim er það frjálst. Ég hirði ekki um
álit þeirra á skáldskap mínum. í því eru
þeir ekki annað en fulltrúar sjálfs sín svo
félegir sem þeir eru. Skáldskaparvit þeirra
er aö mínu mati jafnaumt sagnfræöivitinu.
En það er önnur saga. Guði sé lof að til
eru annarskonar menn; að öðrum kosti
fyllti moðið allar gáttir sköpunarverksins
og vanþekking, skilningsleysi og fordild
byrgði mönnum sýn um aldir alda. — Má
ég svo í lokin láta í Ijósi þá frómu ósk að
menn hafi þaö sem sannara reynist og
gangi ekki leiðitamir í kompaní viö moðiö.
Hrísey 25. október 1978.
Birgir Sigurðsson.