Lesbók Morgunblaðsins - 12.11.1978, Blaðsíða 4

Gunnar
Stefánsson:
SAGNASKALD
MILLI STRÍÐA
Útgáfa Almenna bókafélagsins á
skáldverkum Kristmanns Guömunds-
sonar má verða tilefni pess að rifja upp
feril höfundar og lesa eða endurlesa
bækur hans. Á síðari árum hefur ritum
Kristmanns lítt verið á loft haldið, enda
helztu sögur hans áratugagamlar og
löngu horfnar af markaði, en nýrri
sögurnar miður vel til pess fallnar að
efla hróður höfundar. En með pessari
myndarlegu útgáfu er hlutur höfundar
réttur og má nú öllum Ijóst vera hvað
hann hefur fram að færa.
Kristmann Guðmundsson var hinn
síðasti íslenzkra höfunda sem gat sér
orðstír með pví að semja sögur á
erlenda tungu. Og hann var hinn eíni
peirra sem ritaði á norsku. Með
heimkomu hans og Gunnars Gunnars-
sonar í upphafi seinna stríðs, og vígi
Guðmundar Kambans við lok pess, er á
enda merkilegur kafli í íslenzkri bók-
menntasögu.
Á þann kafla minnir ritsafn Kristmanns.
Hann gaf út á norsku tólf bækur á árunum
1926—38, ellefu skáldsögur. Átta þeirra
eru teknar upp í ritsafniö í íslenzkum
búningi höfundar sjálfs. Þær sem vantar
eru Bjartar nætur, Börn jarðar og
Lampinn (1934—36). Eftir heimkomuna
tók Kristmann að frumsemja á íslenzku og
gaf út fjórar skáldsögur fram til 1952.
Tvær þeirra eru ekki teknar hér með,
Félagi kona og Kvöld í Reykjavík. Aö vísu
er ekki eftirsjá að öllum þessum fimm
sögum, en tvær þeirra, Lampinn og Kvöld
í Reykjavík eru ekki lengri en svo að þær
myndu vel rúmast í safninu ef smásögun-
um hefði verið fækkaö nokkuð. Báðar
þessar sögur eru góð sýnishorn af
ritmennsku Kristmanns og viöhorfum, og
einnig betur formaðar og haglegar gerðar
en flestar aörar sögur hans. — En
sjálfsagt var að nema staðar við Þokuna
rauðu. Eftir útkomu hennar verður meira
en áratugs hlé á skáldsagnaritun Krist-
manns ef frá eru taldar tvær geimferða-
sögur. Eftir 1965 hefur hann svo enn birt
sjö skáldsögur, þar á meðal eina
geimferðasögu í viðbót.
í staö inngangs er fremst í ritsafninu birt
afmælisræða sem Sigurður Einarsson
flutti Kristmanni sextugum (pr. í Félags-
bréfi Almenna bókafélagsins 1962) en
þess uppruna í engu getið. Greinargerö
um skáldsögur Kristmanns hefur enn ekki
verið samin né bókmenntasöguleg staða
h'ans könnuö. Þau orð sem hér fara á eftir
eiga ekki aö vera slík úttekt, en ef til vill
gætu þau orðið ábending til bráðabirgða
um ieið og blaðaö er í safnriti höfundar.
Kristmann Guðmundsson var einn
þeirra (slenzku höfunda sem voru ungir og
upprennandi viö lok heimsstyrjaldarinnar
fyrri. Á bókmenntasviðinu voru Stefán frá
Hvítadal, Sigurður Nordal og Davíð
Stefánsson helztu boðberar þessara
vordaga þjóölífsins með bókum sínum
1918—19. Og þá var einnig ungur piltur,
jafnaldri Kristmanns, að gefa út fyrstu
sögu sína, Halldór frá Laxnesi. í kjölfar
þessara manna komu ýmsir fleiri, og
Ijóðabækur ungra skáldefna hrönnuðust
upp á næstu árum. Þar á meðal var bók
eftir Kristmann, Rökkursöngvar (1922),
„kver sem hvarf í straumi annarra
áskriftaljóða“, segir Sigurður Nordal í
©
Vöku 1927. Kristmann hafði veriö á
flækingi á unglingsárum og fengizt viö
margt, var örsnauður og stríddi viö
heilsubrest um skeiö. En hann var
staðráðinn aö sækja til skáldfrægðar, og
vorið 1924 réöst hann til utanferðar, hélt
til Noregs og hugðist gerast rithöfundur á
norska tungu. „Heimanbúnaðurinn var
svo óríflegur sem verða má“, segir Nordal
í áðurnefndri grein. „En Norðmenn
reyndust honum góðir viðurtöku, og undir
eins og Kristmann eygði einhverja
vonarglætu óx honum þrek og kjarkur.
Hann hefur unnið sleitulaust í Noregi, lært
máliö ágætlega, kynnzt landi og þjóð,
lesið og skrifað af kappi“.
Það er ekki ofsagt aö Kristmann hafi
skrifað af kappi í Noregi. Fyrsta bókin
kom út þegar 1926 sem áður sagði,
smásagnasafniö Islandsk kjærlighet í
fremstu og lengstu sögu þeirrar bókar,
Fattige barn, er fjallað um efni sem
Kristmann gerði nánast að kjörsviði sínu,
unglingaástir. Saga þessi er einföld í
sniðum og gædd látlausum þokka, en
höfundur hefur aldrei snúið henni á
íslenzku. — í þessari bók er einnig
kunnasta smásaga Kristmanns, Svona er
lífiö (Livet i og for sig) sem Siguröur
Nordal tók upp í lestrarbók sína.
Þessari fyrstu bók Kristmanns mun hafa
verið vinsamlega tekið. „En mér var ljóst“,
segir höfundur í greinargerð ritsafnsins,
„aö ég yröi að fylgja fast eftir þeim sigri,
enda haföi ég nægt efni að moða úr.
Skrifaöi ég svo Brúðarkyrtilinn. Þótti
norskum gagnrýnendum það góð bók.
Seldist hún allvel, og var brátt þýdd á
nokkur erlend mál, þar á meðal kín-
versku."
Brúðarkyrtillinn (1927) bar undirtitilinn
Roman fra Island. Bendir það til að nafn
íslands hafi þótt til þess fallið að laða
menn að bókinni í Noregi. Reyndar kemur
fram í viðtökum þeim sem ýmis verk
íslenzkra höfunda fengu á Norðurlöndum
(t.d. Fjalla-Eyvindur og Borgarættin) að
ísland hefur verið spennandi sögusviö í
augum útlendra manna. — Og Brúðar-
kyrtillinn er átakamikil saga og dramatísk
í bezta lagi, sögð af miklu æskufjöri. Hún
greinir einkum frá tveim mönnum,
draumóramanninum Birni ísleifssyni sem
lifir í áformum um framkvæmdir sem
aldrei verður neitt úr, og á hinn bóginn
Skúla Barðasyni, ungum manni sem sækir
menntun í norskan lýðháskóla og kemur
síöan heim í sveitina aö hrinda fram þeim
umbótum sem héraðið beið eftir.
Brúðarkyrtillinn er ofinn úr tveim
þáttum: Annars vegar er þessi félagslegi
þáttur sem er borinn uppi af bjartsýni
ungmennafélagshreyfingar; hún barst
einmitt til íslands frá Noregi á fyrsta tug
aldarinnar. Hins vegar er stílfærð og
einföld sálkönnun sem hlítir þó Ijósum
raunsæisrökum, en blandin hæfilegri dul
og spennu. Eftir útkomu Brúðarkyrtilsins
birti Sigurður Nordal umsögn í Vöku
(1927) og segir þar: „Frásögnin er fjörleg
og skemmtileg, höfundurinn tekur svo
mikinn þátt í örlögum persónanna að