Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1980, Page 22

Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1980, Page 22
Katarína Lúther, f. von Bora. A prestssetri austan járntjalds ritum ábótans en þegar bréfiö barst til Erfurt, var hinn vafasami dulhyggju- maöur nýlátinn. „Þessa mynd hef ég verið aö grípa í viö og viö í heilt ár,“ segir listviðgerð- armaðurinn og bendir okkur á stóra og fallega landslagsmynd ævagamla. Þessi mynd var í rómanskri kirkju á 11. öld úti á landi. En þegar kolanáma fannst undir grunni hennar var hún rifin niöur. „Sorglegt" segir listviögerö- armaöurinn og snýr sér aö næstu mynd. „Þessi mannhæðarhái róöu- kross er aðalverkefni rnitt." Hann snýr sér aö tréskuröarmynd úr annarri sveitakirkju. Utan frá er ekki unnt aö sjá mikiö athugavert viö þessa róöu, sem skorin er út í linditré, en viögerö- armaöurinn segir okkur, að þessi aldagamli kross sé allur ormétinn aö innan. „Þaö er erfitt aö sjá utan frá,“ heldur hann áfram „hvernig tréskurð- armyndirnar eru aö innan þar eö ormarnir éta þær innan frá út að ysta laginu, málningunni, og þegar kross- arnir eru teknir niöur geta þeir hrein- lega hruniö saman." Hann strýkur varlega eftir krossinum. Nú er hann aö fylla þennan kross meö sérstöku tréfni, sem hann setur inn í og lagfærir hann einnig meö tréflísum aö utan. Viö erum komnir til Weimar, borgar Göthes, Schillers og Herders. Weimar: borg þýzka klassísismans, borg feg- uröar, skálda og listamanna, borg þýzkrar hámenningar. Viö göngum út í skógarhúsiö þár sem Göthe skrifaöi mörg sín þekktustu verk. Hér stóö hann eða reyndar sat við hátt skrif- púltið, leit úr glugganum vatniö og skóginn og ennfremur grískar súlna- rústir, sem hann haföi af hégómagirnd sinni látiö reisa þarna í fullri stærö til þess aö hann gæti ævinlega haft eitthvaö grískt fyrir augunum, í næsta herbergi sat skrifari hans. Hér vár meistarinn ótruflaöur af öllu nema hinni kyrru grísku fegurö, samtímann lét hann ekki hræra hin kyrru fjallavötn huga síns og hunda hataöi hann eins og pestina. Grísk speki, das ewig Weibliche, kvenmynd eilíföarinnar, Gretchen, ímynd fegurðar og ástar en á næsta leiti hatriö, Ijótleikinn, Me- fistofeles. Hvaöa erindi á svo Páska- gangan inn í þessa mynd, Ostern- spaziergang? Svo óviss sem tengsl Göthes eru viö kristna trú var þaö engu aö síður eitt hans bezta verk aö fá til borgarinnar prestinn og skáldið Johann Gottfried Herder. Herder var afkastamikill fræðimaöur ekki sízt um þýzka tungu, hann ritaöi um heim- spekileg efni en einnig bókmenntaverk í anda Sturmund Drang-stefnunnar. En aöalstarf hans var biskupsstarf hans í Weimar og er stærsta kirkja borgarinnar, borgarkirkjan, ævinlega kennd viö hans nafn og nefnd Herder- kirkja. Við leggjum leiö okkar inn í þessa stóru kirju úr stórgerðum náttúru- steini, grá og forn aö utan aö sjá en þegar inn er komiö blasir viö sérstök fegurö. Listamenn vinna í kirkjunni viö endurbyggingu hennar og voru þeir aö leggja síöustu hönd á málun kirkjunn- ar. Á gömlum myndum má sjá, hvernig kirkjan leit út fyrir endurbygginguna og var hún þá öll máluð í gráum litum. En nú er horfið til þess upprunalega, fagrir litir alls litrófsins skreyta kirkju þessa eins og svo margar aörar gamlar kirkjur, sem veriö er aö endurbyggja og endurlífga um þessar mundir. Hvernig gat líka nokkrum dottið í hug aö mála kirkju Krists, kirkju fagnaðarboðskaparins og von- arinnar, gráa, litlausa og gleöisnauöa? Hvert sem fariö er viröist standa yfir viögerö á kirkjum. Þaö er engu líkara en eitthvað mikiö standi til, einhver breyting. Er ný kynslóö aö vakna til vitundar um hlutverk og tækifæri kirkjunnar? Weimar veitir okkur ekki þann munaö að gleyma okkur í fegurðinni og hámenningunni. Útborg Weimar dregur okkur aftur niöur á jöröina, hún dregur hugann aö öörum kafla þessar- ar þjóöar, myrkasta kafla hennar svo af ber, kafla, sem engar svörtustu miöaldir komast í hálfkvisti viö. Miö- aldir þekktu galdrabrennur, þriöja ríki Hitlers fann upp gasklefann, þar sem dauðinn beiö 6 milljóna gyöinga. Okkur skortir alla viömiöun og allt hugmyndaflug til aö henda reiður á þessum kapítula mannkynssögunnar. Þaö er því ekki aö undra þótt gyðingar sem kristnir menn hafi sagt: „Eftir Auschwitz getum viö ekki lengur talaö um Guð,“ eöa eins og heimspekingur- inn Adorno: „Eftir Auschwitz getur mannkyniö ekki ort Ijóð framar." Svo algjört hrun á mannlegum verömætum svo og trúarlegum fyrirheitum virtist seinni heimsstyrjöldin vera að menn hafa spurt á nýjan hátt í örvæntingu um ýmsa grundvallarþætti mannlegs lífs. Hver getur lengur ort, hver getur lengur litiö glaöan dag, hver getur lengur variö í hug sér traust til þessa heims, sem brást svo gjörsamlega, heims, sem enginn nema djöfullinn, hatrið og tilviljunin hljóta að ráöa, og hver getur svo tekiö sér í munn nafn Guös eftir slíkan atburö sem seinni heimsstyrjöldina? En kannski er þaö einmitt hiö ómögulega svo sem trúin og listin, sem hefur hjálpað manninum aö lækna hin djúpu sár þessa tímabils. En þaö er ekki Auschwitz, sem bíöur okkar fyrir utan Weimar heldur Buch- enwald. En hvort sem þaö er Buch- enwald, Treblinka eða Dachau, þá segja þessi staðanöfn öll þaö sama, sami harmleikurinn hefur átt sér staö á öllum þessum stööum. í Dachau í Suöur-Þýzkalandi eru elztu fangabúðir nasista og þar hefur veriö gert safn til minningar um atburöi nasismans og getur feröamaö- urinn gengiö þar um svæöiö og fengiö dálitla innsýn inn í veruleik þessa tíma. Viö hverfum um stund í huganum til Dachau og lítum inn í einn gasklefa. Á fyrstu dyrunum stendur „búningsher- bergi“ og þaöan höldum viö inn í annan klefa sem merktur er „sturtu- klefi", en um þær sturtur kom aldrei vatn heldur voru þær hannaðar fyrir eiturgas. Úr þessum klefa var aðeins ein útgönguleiö: í áttina til brennslu- ofnanna. A þessari göngu hljómaöi í hug mér eitt stef úr hinni klassísku messu: Kyrie eleison, drottinn mis- kunna þú. Og þegar ég fór út um hliðið gnæföu þessi tvö minnismerki yfir svæöinu: himinhár reykháfurinn og skammt frá honum gríöarstór þyrni- kóróna. Hér flytur þögnin miskunnar- bænina, kyrie eleison. Gloria er ekki hér, hér er engum sungin dýrö. En þegar betur er hlustað er þá aöeins kyrie? Er ekki dálítil gloria eins og dimmur bassatónn lengst á bakviö? Maðurinn gat haldið þetta út og gat byrjað upp á nýtt — aö þessu sinni, en sáriö djúpa á líkama mannkynsins er ólæknandi og kannski svíöur þaö sárast þeirri þjóö þar sem atburöirnir geröust. Og því skilur feröamaöurinn tvö orö, sem grópuö eru í vegginn viö útganginn, þessi: Aldrei aftur. Viö vöknum af þessu hugleiðingum í Buchenwald, þessum reit mannlegrar ofurþjáningar. Öll þjáning hlýtur aö vekja spurninguna um manninn, hvernig er maöurinn innréttaöur, hver er maðurinn, hver er ég? Og Buch- enwald hefur gefiö hluta svarsins, en nota bene, aöeins hluta, svariö í heild hefur maöurinn aldrei fundið. Síðustu daga stríðsins velti guð- fræöingurinn Dietrich Bonhoeffer ein- mitt þessari spurningu fyrir sér þegar hann sat í fangabúðunum hér í Buchenwald. Bonhoeffer hafði þá set- iö í tvö ár í fangelsum ríkisins vegna þátttöku sinnar í andspyrnuhreyfing- unni gegn Hitler, megniö af tímanum sat hann í Berlín, síöan hér í Buchen- wald og loks var hann tekinn af lífi í Flossenbúrg hinn 9. apríl 1945 aðeins örfáum dögum fyrir frelsun búðanna og lok stríösins. Nafn BonhoeTfers er ritaö gylltum og áberandi stöfum í sögu þýzkrar þjóöar eftirstríösáranna. í fangelsinu ritaöi hann fjölda bréfa til vina, kunningja og ættingja, en einnig ritaöi hann Ijóö og meöal þeirra er þetta, sem fannst í fórum hans: Hver er ég? Þeir segja mér oft aö óg gangi úr klefa mínum rólegur, glaölegur og staöfestulegur eins og óöalsbóndi úr höll sinni. Er ég þaö raunverulega, sem aörir segja aö óg aó? Eöa er ég aöeins þaö, sem ég veit sjálfur aö óg er: Órór, kvíöinn, veikbyggöur eins og fugl í búri? Er ég hvort tveggja á sama tíma? Fyrir mönnunum hræsnari og fyrir sjálfum mór fyrirlitlegur, aumur smákarl? Hver er ég? Hver, sem ég er, þú þekkir mig. Ég er þinn, ó Guö. Kvöldið eftir kveö ég prófastinn og hans fólk. Ég veit eins vel og þau, aö endurfundir eru ekki á næsta leiti, ekki nema ég leggi leiö mína til Erfurt og þaö hljómar í hug mér setning, sem ég heyröi oftar en einu sinni: „Viö búum í fallegasta fangelsi í heiminum." En hvað sem því líöur, þá opnast vestur- dyrnar þegar einstaklingurinn nær eftirlaunaaldri og því var þaö, aö Gottfried litli, 10 ára yngsti sonur prófastshjónanna svaraöi mér, þegar ég spuröi hann, hvenær hann ætlaöi að koma til íslands, „þegar ég verð 65 ára“. Ég hélt hann myndi svo brosa en þaö kom ekkert bros. Þaö er milt vetrarkvöld, ég geng áleiöis til lestarstöövarinnar til þess aö ná í næturlestina. Ég geng gegnum miöborgina, mér þykir oröiö vænt um þessa borg, hún er farin aö koma mér kunnuglega fyrir sjónir, þarna eru kirkjurnar á hæðinni, þær bíöa enn aftureldingar, bjarma nýs dags, þarna er Prédikarakirkjan, sem geymir minn- ingu Meister Eckharts og Ágústína- kirkjan, sem geymir minningu Mart- eins Lúthers og þarna eru kirkjuverk- stæðin, þaö er Ijós í glugga, jú, það er hjá listviögeröarmanninum, hann er þá ennþá viö róöuna gömlu aö safna nýjum flísum í kross Krists.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.