Lesbók Morgunblaðsins - 04.04.1981, Blaðsíða 14

Ennþá feigs
Jón Þorkelsson f. 1859, d. 1924,
doktor í ísl. fræöum og þjóöskjalavöröur
í Reykjavík, ritaöi margar bækur, var
ritstjóri og alþingismaður, oft kallaður
Jón Forni. Skömmu fyrir lát sitt gaf hann
úr Kvæðakver, sem seinna kom út aukiö.
Þar kallaði hann sig Fornólf. Dr. Jón
starfaöi alla ævi sína við söfnun og útgáfu
fornra rita, Ijóö hans bera þessa og öll
merki. Hann var um margt sérkennilegur
gáfumaður. Hannes Þorsteinsson starfs-
maður Jóns og eftirmaður við Þjóðskjala-
safnið, segir um hann látinn:
„Dr. Jón var hár vexti og þrekinn að
sama skapi, og að öllu leyti hinn
öldurmannlegasti að vallarsýn, meö mik-
ið og fallegt skegg . .. Sómdi hann sér
einkar vel, hvar sem hann var staddur, og
lýsti það sér í fasi hans, framkomu allri og
málfari, aö hér var enginn miðlungsmaö-
ur..
Föðuramma dr. Jóns var Guðrún dóttir
séra Jóns á Bægisá. Hann átti því ekki
langt að sækja skáldskapargáfuna. Hann
var prestssonur, en ólst ekki upp í
foreldrahúsum, fóstra hans var dóttir
Sveins Pálssonar læknis, þeirrar frægu
kempu. En mest annaðist hann kona,
sem kallaðist Minna. Um hana orti dr.
Jón kvæði, sem mörgum hefur orðið
minnisstætt. Hér er sýnishorn:
Ævinnar um sóknarsvíð
sérhvers bíöur glíma,
því er best að venjast við
vosbúðina í tíma.
Móðurhöndin mjúk og hlý,
mönnum öllum kærri,
mér var bernsku aliri í
ótal rasta fjærri.
Ef ég minnist einhvers góðs, —
á því mest skal taka, —
er það fyrst til aldins fljóðs
að ég lít til baka.
í liðnum tíma löngum er
Ijúft við sumt að una,
flest þó best mér finnst hjá þér
frá því ég tók að muna.
Mundi varla meistari einn
mýkra færa í letur,
og ennþá finnst mér ekki neinn
orða sögur betur.
Til ellikvölds þú minntist mín,
manns í fjarlægðinni,
þrotna mér og minning þín
má ei nokkru sinni.
Hér get ég ekki stillt mig um að gera
átthent erindi aö tveimur vísum. Þetta er
úr eftirmælum um Þorlák Jónsson frá
Gautlöndum, sem drukknaöi í Kaup-
mannahöfn á aðfangadagskvöld jóla
1897.
Ekki bregðast ragna rök,
römm eru sköpin gumum,
enn þá feigs er opin vök
ungum jafnt sem hrumum.
Engum tekst, þótt æskufjör
sé enn í mergi og beini,
aö fóta sig í Feigðarvör,
þeir falla á Dauösmannssteini.
Lengi var dr. Jón erlendis við nám og
störf. Heimkominn yrkir hann:
Ennþá er hann ekki hlýr,
úti frost og bylur,
veltir sjó, en veðra gnýr
vondan galdur þylur.
er opin vök
Hörð eru kára handtökin,
húsum vindar rugga,
nepjan æpir náhljóð inn,
næðir um hurö og glugga.
Sonur dr. Jóns var Guðbrandur, sem
varð rithöfundur og fræðimaður. Til hans
eru þessar vísur ortar:
Æ er voöinn einhvers vís,
um þótt snöggvast kyrri,
óöar boðinn annar rís
óskapiegri en fyrri.
Hræöstu hvorki hrönn né grjót,
hruflu, flumbru, skeinu,
út á lífsins Leggjabrjót
legöu, og kvíddu ei neinu.
Á þeim ferli framt eða skammt
færöu skónum slitið,
með hugrekkinu í hönd þér samt
halda láttu vitið.
Dr. Jón var á þingi 1911. Ekki var hann
allskostar ánægöur með þaö hvernig
Gróttakvörn þingsins var látin mala:
Hvernig gengur gjálfri sokkin
Grótta þingsins ráödeildar?
Kemur nóg í kvarnarstokkínn
að kasta út á þarfirnar?
Fæst er best um flest að segja,
fáum er þar nægja veitt.
Þeim hálæröu er ei hægt aö þegja:
Háskólinn fær ekki neitt.
Mikil vinátta var með dr. Jóni og Ólafi
Davíðssyni grasafræðingi og þjóðsagna-
safnara, sem fæddur var 1862, en
drukknaöi 1903. Viö hið sviplega fráfall
Ólafs orti Jón kvæði. Þar eru þessar
vísur:
Seint mér vilja um sefa garö
sjatna hin fornu kynni.
Það liðna, sem fyrir löngu varð,
líður síst úr minni.
Ólafur var einn af þeim,
sem enginn frá mér hrekur
þangað til að held eg heim,
hvaö sem þá viö tekur.
Ei vil ég þess orku manns
við annars jafna leggja,
betri voru handtök hans
heldur en flestra tveggja.
Ótal fræöin afreksmanns
eru á letraskránum,
meira þó í huga hans
hvarf meö honum dánum.
Vísurnar eru þrettán. Ég breyti röö á
einum staö.
Sigurður Ingi Sigurðsson, Höfn
Við y Viö erum farþegar í hringekju iífsins, er ber okkur á vit hins óþekkta og okkar smáa hugsun leitar aö oröum, — orðum um það, sem viö ekki skiljum í frumskógi alheimsins.
Viö erum sem greinar í myrkum skógi, er svigna, undan erfiði áranna, og sál okkar, sem stoltur sjávarklettur molnar undan þunga brimsins. — Brimi tíma og rúms, er takmarka líf okkar aö eilífu.
Líf okkar er sem hinn lokaði hringur, fært í hlekki vanans, þar sem allt leiöir til sama endis. Heimur okkar er völundarhús, fyllt af ópum — — hrópum þeirra er sleppa vilja út.
Páfi úr
Karpatafjöllum
En þeir eru líka trúaðir menn. Fullir
aðdáunar kalla þeir Jóhannes Pál II páfa
„Goralski Ojeiec", sem þýðir „Faðir Gor-
ala“. Páfinn er einn úr hópi þeirra. Því hann
er fæddur í norðurhlíöum Karpatafjalla, í
þorpinu Wadowice. Og fjöldi Gorala flykkt-
ist til Kraká, þegar Jóhannes Páll II krýndi
Guðsmóður í Makow Podhalanski.
Eitt eru Goralar vissir um: Þeir skipa
sérstakan sess í sögu þjóðanna. Smásaga
ein sýnir greinilega, hve skarpa afstöðu
þeir taka gegn allri erlendri kúgun: í seinni
heimsstyrjöldinni spurði þýzkur embættis-
maður gamlan selhirði eftirfarandi spurn-
ingar: „Hver er æðsti leiðtogi þjóðar
okkar?“ Svarið var: „Góöur Guð á himn-
um.“ Sagði þá embættismaðurinn: „Þér
ættuð nú að vita, að Adolf Hitler er leiðtogi
okkar." „Heil Hitler,“ svaraöi Goralinn, „nú,
hann þekki ég ekki. Viö erum nú einu sinni
Goralar.”
Öldum saman hefur þetta fjallafólk
barizt af hörku gegn hverjum þeim sem
vildi ræna það frelsi. Á barokktímunum
reyndu lénsherrar að hneppa Gorala í
ánauö og brytjuðu þá niður. Bændurnir
flýðu upp til fjalla og geröust ræningjar.
Foringja þeirra, Janosik, dáöu fátækl-
ingarnir, en ríkir menn lögðu hatur á hann.
Kirkjan studdi þá sem undirokaðir voru og
var hjáipleg stigamönnum sem gáfu henni
oft góðar gjafir. Sumar gömlu timburkirkj-
urnar, sem stundum voru ræningjabæli,
hafa verið gerðar vandlega upp.
Síðasta skeið frelsisbaráttu Gorala er
ekki enn á enda runnið. Selbóndinn Jan
Murzanski sefur undir skærum stjörnu-
himni í fjárhúsi. Hann haröneitar því að fara
burt úr sellandi sínu. Fyrir átta árum ákvað
pólska stjórnin aö leggja stór svæði í
Tatrahálendinu undir þjóögarðinn. Þar á
meðal þrjú hundruð hektara sem voru í
eign Jan Murzanski. Hermenn voru gerðir
út af örkinni og þeir brenndu selkofana
hans. En fjallabóndinn lét ekki hrekja sig í
burt. „Þegar lögreglan kemur, siga ég
hundunum á hana,“ hreytti gamli maðurinn
út úr sér. Þetta var þá ööruvísi hérna áður.
Nú koma jafnvel langferðamenn í stórum
vögnum. Á sunnudögum heimsóttu mig
vinir mínir, þegar þeir komu frá kirkju, og
nú sjáum við ekkert nema ferðamanna-
flokkana."
Eitt er það þó sem Goralar kunna að
meta við ferðamennina, og það eru
peningarnir þeirra. Þeir pranga ýmsu inn á
þá eins og reyktum sauðaosti og prjóna-
treyjum. Að því ógleymdu aö aka þeim á
sleðum um fjöllin, einkum á skíðaárstíðinni.
Hver Gorali sem hefur góðar tekjur fer
ekki í felur meö þaö. Goralastúlkurnar fá
sér gullfyllingar í tennur sínar. Þaö er
hámark skartsins við brúðkaup. Brúðkaup-
ið er stórkostleg athöfn sem Goralar taka
mjög alvarlega. Viku fyrir brúðkaup eru
sendir út ríðandi brúðarsveinar víðsvegar
um nágrennið til að bjóða gestum, oft allt
að fimm hundruð manns. Brúðarsveinun-
um eru veittar rausnarlegar móttökur hvar
sem þeir koma, og þá má víða heyra gamla
ræningjasönginn: „Hæ, Goralar! Hví skyld-
um við vera að slást? Hafi stúlkan tvær
fléttur, getum við skipt þeim á milli okkar,
hæ!"
Þegar Karol Wojtyla var sálusorgari í
Niegowice, varð hann oft aö umbera hina
hispurslausu skoðun Gorala á hjónavígslu-
sakramentinu: „Því sem Faðir leiðir saman
með erfiði, sundrar djöfullinn!“ — Wojtyla
hló með þeim og dreypti á brúðarskálinni.
Hann er sannur Gorali og skilur glettur
þeirra.
Misminni leiörétt
Ég verö aö játa að mér hafa oröiö á
leiöinleg mistök í Lesbókargrein minni
11. tbl.’81.
í pistli um bók Jóns Þóröarsonar frá
Borgarholti, Afleifö kynslóðanna segi
ég, aö forstööumenn Menningarsjóös
hafi ráöið hann til aö rita fræöslugrein-
ar um bókmenntaleg efni í fyrirhugaöa
alfræöibók, sem síðar var hætt viö aö
gefa út. Þetta er misminni hjá mér.
Jóni voru falin önnur verkefni. Ég
harma þessa villu og biö þá sem hlut
eiga að máli afsökunar.
Ég rita greinar mínar á eigin ábyrgö
og hef þar auðvitað ekki samráð viö
neinn, síst af öllu þá sem þar kynnu aö
vera nefndir. Þeir, sem Jón Þóröarson
þekkja, láta sér síst koma til hugar, aö
þessi vitleysa mín sé frá honum runnin.
Mér er því sérstaklega umhugað um aö
biöja hann aö fyrirgefa mér.
Þá hefur maöur málinu kunnugur
bent mér á, að rangt muni vera aö
tengja örlög hins fyrirhugaða alfræði-
rits Menningarsjóös útgáfu samnorr-
ænu alfræðiorðabókarinnar, fyrstu
bindi hennar hafi veriö komin út, þegar
þetta var. Má svo vera.
Jón úr Vör.
14