Lesbók Morgunblaðsins - 14.04.1984, Blaðsíða 4

Guðbrandsbiblía
Á þessu ári eru liðin 400
ár síðan Guðbrandsbiblía
var prentuð og út gefin á
Hólum. Það var menning-
arlegt stórvirki, sem réð
mestu um það, að við töl-
um nú íslenzku
EFTIR ÞÓRI KR. ÞÓRÐARSON
PRÓFESSOR
Á Landshókasafninu eru nokkur eintök af Guö-
brandsbiblíu, þar á meðal þetta. Spjöldin eru
myndskreytt og málmslegin og bókin lokast með
treimur málmspennum. Ekki er ritað hrersu mörg
eintök eru nú til af hinni upprunalegu Guðbrands-
biblíu, en þau eru allmörg.
Guðbrandsbiblía er ekki aðeins stór og fögur bók, minnisverð
um leikni og listhneigð 16. aldar, afrek í sögu prentlistar.
Miklu fremur er hún minningarmark um víðtækt starf
siðbótarmanna á mörgum sviðum, er miðaði að því að koma
fram nýjum skilningi á lífinu, manninum og Guði. Þeir
vildu flytja hin nýju viðhorf, hugmyndir og vísindi úr
renaissansinum og siðbótinni á meginlandi Evrópu til
íslands og bylta þannig íslensku þjóðfélagi, færa það „í
takt við tímann“. Þeir varð'veittu samhengi íslenskrar
menningar frá upphafi kristni á íslandi, en það sam-
hengi fólst fyrst og fremst í íslenskri tungu, þótt hún
kunni að hafa breyst og skírst í tjáningu þeirra á nýjum
sannindum, eins og síðar verður að vikið.
Tungan, málfarið, er nefnilega ekki aðeins tæki til að
tjá meiningar með merkjum málsins, samstöfum og
hljóðum. Hún er partur innsta persónuleika, og hún er
sannleikurinn sjálfur. Ástundun góðs málfars er iðkan
þeirra hluta sem málið flytur.
Oddur Gottskálksson og Gissur Einarsson voru
brennandi í andanum að flytja vorþey sunnan úr álfu og
endurnýja gamla stofnun, sem þeir sjálfir tilheyrðu og
tignuðu, en hafði staðnað í farvegum valdabaráttu og
auðshyggju. En hvert var tæki þeirra til þess að koma
breytingum til vegar og flytja nýja kenningu? Það var
þýðing og útgáfa Biblíunnar.
í þessu var mikil bylting fólgin. Nútímamönnum,
jafnt kaþólskum sem lútherskum, finnst það sjálfsagð-
ur hlutur, að túlkun ritninganna skipti sköpum um allt
starf kirkjunnar. En á 16. öld á íslandi var þetta nýr og
byltingasamur skilningur sunnan úr álfu, uppspretta
nýrra viðhorfa til þjóðfélagsins og menningarinnar. En
það var ekki fyrst og fremst biblíutextinn sjálfur í sinni
sögulegu skírskotun sem skipti höfuðmáli, heldur hver
túlkun hans var. Það var biblíu-túlkunin sem var upp-
spretta nýrra hugmynda, túlkun á grundvelli textans.
(Lúther framdi ekki siðbót sína sem prestur — hann
var á móti prestum þeirrar tíðar — heldur sem prófess-
or í biblíuskýringu við háskólann í Wittenberg.)
Útgáfa Guðbrandsbiblíu var því í senn forsenda um-
bótastarfsins og afleiðing þess. Og af henni spratt
endurnýjun og varðveisla tungunnar. En sjálfstæðis-
barátta er sístætt starf að því að viðhalda lífi, atvinnu
og menningu þjóðarinnar með íslenska tungu að vopni,
var 1584-biblían slíkur áfangi.
HVAÐ GERÐIST á íslandi
í SlÐBÓT?
Sextánda öldin í sögu íslands, en um miðbik hennar
var hinn nýi siður lögboðinn, verður ekki skýrð nema
með einu móti: Á 15. öld, og raunar i nokkrum mæli
þegar á 14. öld, hafði þjóðskipan riðlast í Evrópu. Losn-
að haföi um bönd hagkerfis og stjórnsýslukerfis, sem
kirkjan var samgróin í auðs- og valdastöðu sinni. Frels-
isalda fór um löndin, og við upphaf aldarinnar höfðu
völd konunga og borgara aukist svo mjög á kostnað
aðals og kirkju, að bresta tók í stíflugörðum, uns þeir
biluðu, og flóðalda nýrra valdastétta flæddi yfir löndin
og sökkti skipi kirkjunnar (hinnar kaþólsku, sem við
nefnum svo nú) í mörgum löndum. Konungar létu í
skjóli borgara og bænda greipar sópa um eigur og tekj-
ur klaustra, kirkna og biskupastóla og söfnuðu þannig
miklu fjármagni til þess að kosta stríðsrekstur sinn.
Nákvæmlega á þennan hátt varð byltingin á íslandi.
Konungur og konungsmenn (á Bessastöðum) rúðu ekki
aðeins klaustrin, kirkjurnar og kaþólsku biskupana eig-
um, heldur féflettu þeir einnig hina nýju evangelísk-
lúthersku kirkju og hindruðu þannig framgang flestra
umbótamála, t.d. í skólamálum.
En hverfum aftur til meginlandsins. Það var ekki
aðeins að kirkjuvaldið ætti í vök að verjast upp úr
aldamótum 1500 sökum nýrrar valdauppbyggingar
þjóðfélaganna, heldur voru innan vébanda hennar
sjálfrar menn, sem hrifist höfðu af hinni nýju frelsis-
hyggju og afturhvarfi til fornaldarmenningar og frum-
heimilda andlegra verka: fornmenntamenn endurreisn-
ar (renaissance) og siðbótar. Meðal þeirra sem koma við
sögu þessa efnis og fremstir stóðu voru þeir Marteinn
Lúther og Jón Kalvín.
Þeir Lúther og Kalvín börðust allt annarri baráttu en
valdsherrarnir. Þeir áttu við að kljást fræðilegar spurn-
ingar, sem einnig voru næsta persónulegar, um efstu
rök lífsins og samband trúar og þjóðfélagsmála, er
vaknað höfðu við nýjar rannsóknir á höfuðritum forn-
aldar og persónulega tileinkun þeirra sjálfra á sann-
leikanum.
Svo illa leikur sagan oft sögupersónurnar, að hin góða
barátta kemur sjálfri sér í koll. Frelsishugmyndir sið-
bótarmanna evrópskra, sem fæddar voru af þjóðfélags-
þróun og menntastefnu nýrra tíma, hleyptu af stað
heilu stóði af stríðshestum sem tróðu niður efnalegan
grundvöll kirkjulífsins og veittu konungum sigur gegn
kirkjunni og almúganum.
Það var á þennan veg sem ísland komst undir kóngs-
ins mekt. Fulltrúar konungsvaldsins á Bessastöðum
veittu bændum nærsveitanna enn meiri kúgun en þeir
höfðu áður sætt um þungbær skattgjöld til klaustra og
kirkna. Og fulltrúar fólksins, „tilsjónarmennirnir" nýju
í Skálholti og á Hólum, skoluðust undir flóðöldu kúgar-
anna nýju frá kóngsins Kaupenhafn og komu ekki fram
umbótamálum kirkjunnar, sem öll þeirra guðfræði og
köllun stefndi að.
í ljósi þessa verður að dæma um siðskiptaöldina í
sögu íslands.
En tókst siðbótin? Varð íslensk menning á nokkurn
hátt ríkari eftir, eða íslenskt þjóðfélag bættara með
hinn nýja sið en þann gamla? Virst gæti, að siðbótar-
tilraunin, sem þeir hrundu af stað m.a. Oddur Gott-
skálksson og Gissur Einarsson, hafi mistekist. Hvað
veldur slíkum dómi? Segja mætti, að í stað dýrlingatrú-
arinnar, sem siðbótarmenn vildu afnema sem aðra hjá-
trú, kæmi galdrahjátrúin á næstu öld, og að í stað
kanónísks réttar kirkjunnar, sem menn byltu sökum
nýs skilnings á lögfræði og réttarfari, kæmi Stóridóm-
ur, sem leikmenn dæmdu. í hverju voru íslendingar þá
bættari?
Spurningum sem þessum er erfitt að svara. fslenskar
sagnfræðirannsóknir fjölluðu áður fyrr fremur um ár-
töl og staðreyndir sögunnar en merkingau þjóðfélags-
þróunarinnar. Páll Eggert Ólason ræðir samt í stórvirki
sínu, Mönnum og menntum siðskiptaaldarinnar á ís-
landi I—IV, um það hvaða afleiðingar siðskiptin höfðu,
en það vakna ótal spurningar, sem ósvarað er, um þróun
íslensks þjóðfélags á 16. öld og hinum næstu, uns ís-
lenskt þjóðlíf reis til nýs þroska á 19. öld. Það er auðvelt
að rannsaka svokallaðar „staðreyndir" sögunnar, en
öllu torsóttari er leiðin að réttum skilningi á því, hvaða
mat vér nútíðarmenn skyldum leggja á liðna tíma.
Einhvern veginn finnst mér, að þjóðfélagslegt
umbótastarf Odds og Gissurar hafi fallið í skugga þess
sem gerðist á öldinni næstu, að dimmt ský galdraaldar