Lesbók Morgunblaðsins - 24.11.1984, Blaðsíða 9

BS—
W, ,
Sjálfgróið land eftir beftingu jökulfljóta í
A-Skaftafellssýslu.
Sjilfsáður ríðir í framræstri mýri bjá Svína-
felli í Öræfum.
Nytjaskógar á íslandi eru ekki draumórar.
þessari aðferð á ýmsum tímum á þessari
öld í öllum landshlutum og má nefna eftir-
farandi dæmi:
— Við fjárskiptin, sem gripið var til
gegn sauðfjársjúkdómum voru víð-
áttumikil svæði friðuð tímabundið,
sum aðeins skamman tíma, en önn-
ur í lengri tíma. Afleiðingarnar
komu víðast skjótt í ljós í aukinni
grósku og endurnýjun plantna, sem
voru að hverfa úr gróðurlendunum.
Birki- og víðigróður spratt upp, þar
sem menn höfðu gleymt að hann
ætti að vaxa.
— í eyðibyggðum hefur gróður
breyst og margfaldast, svo sem
margrómað er. Hornstrandir og
Loðmundarfjörður eru góð dæmi
um það.
— Afgirt landgræðslu- og skógrækt-
arsvæði eru lýsandi dæmi. Á skóg-
ræktarsvæðum er afturkoma birkis
og víðis meginmarkmiðið og sums
staðar má telja, að gróður á slíkum
svæðum hafi aftur náð jafnvægi við
ríkjandi loftslag.
— í þjóðgörðunum og mörgum af-
girtum þcttbýlissvæðum er hið sama
upp á teningnum.
Fleiri dæmi mætti nefna.
Árangur af þessari aðferð — hvíldinni
— hefur yfirleitt verið mjög góður, en
breytilegur eftir veðurfari og ástandi
gróðursins, þegar hann er tekinn til frið-
unar. Yfirleitt hefur þó orðið mikil breyt-
ing til batnaðar á örfáum árum, svo að
ekki sé talað um einn til tvo áratugi. Þessi
aðferð verður engu að síður að teljast
seinvirk miðað við ýmsar aðrar leiðir, t.d.
áburðargjöf. Hún er hins vegar ódýr og
hefur í rauninni ekki annan kostnað í för
með sér en þann, sem er fólginn í girðing-
um, og svo er landið að sjálfsögðu tíma-
bundið tekið undan beit. Annar megin-
kostur hennar er hins vegar sá, að við frið-
un ná yfirhöndinni þær tegundir plantna,
sem best eru aðlagaðar ríkjandi veðurfari
og staðháttum. Þær geta staðið á eigin
fótum, sé gróðurinn hóflega nýttur, og þær
þola best tímabundin áföll eins og kóln-
andi veðurfar og þurrka.
RÆKTUN
Ræktun er önnur leið til þess að bæta
gróið land. Þær aðferðir, sem þá er beitt
eru einkum:
1. Áburðargjöf. Þá er raunar verið
að skapa nýtt vistkerfi — graslendi
— sem kalla má manngert. Til þess
að viðhalda því vistkerfi þarf að
bera á landið öðru hverju. Það fer
m.a. eftir því hve mikið beitarálag
er á landinu, hversu oft þarf að bera
á það.
2. Plöntun og sáning trjágróðurs.
Þegar notaðar eru erlendar trjáteg-
undir í þessu skyni er verið að skapa
nýtt vistkerfi í landinu. Þær teg-
undir, sem ná að nema hér land,
munu smám saman mynda náttúru-
leg vistkerfi, sem ekki voru hér fyrir
áður. Dæmi um það eru þegar sýni-
leg. Til skýringar má geta þess að
trjátegund er talin hafa numið land,
er hún hefur borið þroskað fræ, sem
fellur til jarðar og upp af því vex
sjálfstæður einstaklingur af eigin
rammleik. Sjö innfluttar trjáteg-
undir, sem hér eru í ræktun, hafa
numið land á síðustu 20 árum.
Margar fleiri hafa borið þroskað
fræ og munu nema land í næstu
framtíð.
Birki- og víðikjarr og skógur er
hluti hins náttúrulega vistkerfis
landsins og ætti raunar að þekja
25—30 þús. km2 lands í stað þeirra
1.250 km2, sem það nú er. Unnt er að
flýta fyrir útbreiðslu þessara teg-
unda, og þar með eðlilegu gróður-
fari landsins, með sáningu og plönt-
un þessara tegunda, en því verkefni
hefur alltof lítið verið sinnt til
þessa.
Þær ræktunaraðferðir, sem hér hafa
verið nefndar, þ.e.a.s. áburðargjöf og
plöntun og sáning trjágróðurs, hafa mik-
inn kostnað í för með sér, en geta borið
mikinn og oft skjótan árangur. Ógetið er
hér fullræktunar lands. Túnrækt í landinu
er um 130 þús. hektarar að flatarmáli og
tún geta gefið af sér 5—6 sinnum meiri
uppskeru en óræktaður úthagi gerir að
meðaltali nú. Túnræktin og önnur ræktun
í landinu er að sjálfsögðu mikið framlag til
endurheimtar horfinna landgæða.
Uppgræðsla
ÓGRÓINS LANDS
Síðara verkefniðð er uppgræðsla ógróins
lands. Hér er um að ræða land, sem orðið
hefur örfoka eða sem aldrei hefur verið
gróið, eins og ógrónir aurar margra stór-
fljóta, jökulurðir og land sem liggur of
hátt til þess að gróður nái þar að þróast.
Við uppgræðslu á slíku landi koma til
greina hinar sömu tvær aðferðir og við
hjúkrun gróins lands. f fyrsta lagi friðun
fyrir beit og ræktun. Álfriðun ógróins
lands leiðir ekki til eins skjóts árangurs og
friðun gróins lands. Þó fer þetta mjög eftir
veðurfari, einkum rakaskilyrðum, og best-
ur árangur næst yfirleitt við mikla úr-
komu. Þessi aðferð verður þó að teljast
seinvirk, nema uppgræðsla áraura, eins og
síðar verður vikið að.
Sáning fjölærrar lúpínu er raunverulega
allra virkasta aðferðin, sem hér hefur ver-
ið reynd. Lúpínan er tiltölulega fljótvaxin
og getur staðið á eigin fótum án áburð-
argjafar og þess vegna er aðferðin tiltölu-
lega ódýr. Friðun frá beit er hins vegar
nauðsynleg í upphafi.
Sáning og gróðursetning trjátegunda er
möguleg víða á örfoka landi á láglendi.
Gróðursetning er dýr, en ódýrust þar sem
hægt er að nota órætta græðlinga. Sáning
trjáfræs er aftur á móti tiltölulega ódýr.
Það er einkum birki, sem kemur til greina
við sáningu, en víðitegundir, alaskaösp og
lerki eru vænlegustu tegundir til gróður-
setningar. Lerkið hefur það fram yfir allar
aðrar trjátegundir og raunar grastegundir
líka, að það getur vaxið vel í örfoka landi
án áburðargjafar.
Ræktun örfoka lands með trjátegundum
hefur lítt verið stunduð hérlendis. Til eru
smáblettir hér og þar, en samt nægilega
stórir og gamlir til þess að sýna, að miklir
möguleikar felast í þessari aðferð.
Uppgræðsla aura við jökulárnar er sér-
stök. Hún hefur fengist ókeypis í kjölfar
fyrirhleðslna, sem gerðar hafa verið við
vega- og brúargerð. Víðáttumikið land hef-
ur þegar unnist við þetta og miklu má enn
bæta við. Markarfljótsaurar og aurarnir f
Austur-Skaftafellssýslu eru talandi dæmi.
Hér er sennilega um að ræða hentugasta
ógróna landið til uppgræðslu. Það grær
yfirleitt fljótt og vel af sjálfu sér, bæði
vegna hagstæðrar grunnvatnsstöðu, og
vegna ríkulegra næringarefna, sem jökul-
vatnið hefur borið með sér og skilið eftir á
landinu.
VOTLENDI
Votlendi — mýrar og flóar — eru um 40
prósent af flatarmáli gróins lands á ís-
landi og þekja því um 10 þús. kmz. Það er
jafnbest gróna landið og gefur nú meiri
uppskeru en þurrlendið gerir að jafnaði, ef
skóg- og blómlendi eru undanskilin. Vot-
lendi er síst hætt við vatns- og vindrofi, og
það þolir beit betur en önnur gróðurlendi.
Hins vegar er það tiltölulega lítið eftirsótt
af búfé og uppskera þess kemur því að
takmörkuðum notum, nema það sé fram-
ræst.
Votlendi er vistkerfi, sem hefur sérstaka
þýðingu fyrir vatnsbúskap og fuglalíf. Með
framræslu þess er skapað nýtt vistkerfi,
sem í mörgu tilliti er ólíkt hinu náttúru-
lega. Mikil breyting verður þá á gróðri og
dýralífi, en í flestum tilvikum eykst upp-
skera votlendisins, og beitargildi þess
margfaldast. Þetta nýja vistkerfi helst svo
lengi sem framræslan er virk.
Mikið af framræstu votlendi er hentugt
til túnræktar og hefur verið notað í ríkum
mæli í því skyni. Það er einnig eitthvert
besta land sem völ er á fyrir ræktun ým-
issa trjátegunda. Fjölmörg dæmi víða um
land sanna það.
INNLEIÐING NÝRRA
NÁTTÚRUGÆÐA
Með þessu er átt við innflutning plöntu-
tegunda, sem ekki hafa verið hluti hins
náttúrulega vistkerfis landsins. Þess var
áður getið að um 100 háplöntur hefðu bæst
við gróðurríki íslands í kjölfar búsetunn-
ar, bæði fyrir tilviljun og markvisst starf.
í þessu sambandi má nefna, að í görðum á
íslandi, þar sem fólk stundar ræktun sér
til ánægju og ræktar mest innfluttar
plöntur, munu vera um helmingi fleiri teg-
undir en í hinu náttúrulegu gróðurríki
landsins. Fjölmargar þessara piantna eru
meðal landnemanna og eru þegar skráðar í
Flóru íslands sem íslenskar plöntur.
Flestar helstu nytjajurtir í garðrækt eru
innfluttar. Nýjasta dæmið er beringspunt-
urinn frá Alaska, sem fluttur var til lands-
ins fyrir fáum árum og virðist ætla að
reynast ein duglegasta grastegund, sem
hingað hefur verið flutt til ræktunar. Að
framan var nefnd alaskalúpínan, sem flutt
var til landsins fyrir 40 árum og hefur
verið reynd við hin ólíkustu skilyrði víða
um land. Hún er ótrúlega harðger, sem
meðal annars sést á því að hún þroskar
fræ nálega öll ár og jafnvel fyrr en margar
íslenskar tegundir. Víst má telja, að hún
eigi eftir að skipa breiðan sess í upp-
græðslu örfoka lands hér í framtíðinni.
Hin náttúrulega trjáflóra íslands er
ákaflega fábreytt: Björk, reynir, blæösp og
víðitegundir. Nú er fullsannað, að landið
getur boðið miklu fleiri tegundum heim.
Hjá Skógrækt ríkisins hafa verið reyndar
80 tegundir trjáa og yfir 600 kvæmi af
þeim. í leit að nýjum kvæmum og tegund-
um plantna erlendis felast enn meiri
möguleikar til landvinninga en flesta
grunar.
Af þeim mikla tegundafjölda trjáa, sem
hér hefur verið reyndur, eru um 20 nokk-
urn veginn í stöðugri ræktun. Þær eiga
orðið heima í íslensku lífríki. Um 10 teg-
undir trjáa koma til greina til viðarfram-
leiðslu, en hinar til skjóls og prýði á úti-
vistarsvæðum, við þéttbýli eða til land-
bóta.
Þessar innfluttu trjátegundir eru betur
til vitnis um það en nokkuð annað, að hin
náttúrulega flóra landsins, eins og land-
námsmenn sáu hana, gefur ekki rétta
mynd af því hvaða gróður getur vaxið hér.
Reynsla af innflutningnum hefur leitt í
ljós, að ýmsar tegundir trjáa geta orðið
miklu hávaxnari og beinvaxnari en ís-
lenska birkið. Margar hafa þegar náð
12—17 m hæð og eiga enn eftir að bæta
miklu við sig. Hæstu bjarkir í landinu eru
hins vegar um 12—13 m. Margar þessara
tegunda framleiða margfaldan lífmassa á
við íslenska birkið. Vöxtur birkisins í
bolmassa er um 1 teningsmetri á hektara á
ári, þegar best lætur, en 45 ára gamalt
lerki hefur þegar skilað sjö sinnum meiri
bolmassa.
Þannig má álykta með vissu, að tré geta
vaxið hér til beinna nytja fyrir nútíma
þjóðfélag, ekki síður en aðrar innfluttar
nytjaplöntur. Skógrækt er vissulega dýr
ræktun í fyrstu umferð miðað við gras-
rækt, svo að ekki sé talað um lúpínurækt.
Hún er einnig seinvirkari en ræktun jurta.
En með markvissri og víðtækri skógrækt
mætti breyta svip landsins stórkostlega til
hins betra á mestöllu láglendi íslands og
skapa höfuðstól, sem allar framsæknar
þjóðir keppast við að efla sem mest um
þessar mundir.
LOKAORÐ
í þeim þremur greinum, sem við höfum
nú skrifað í Lesbók Morgunblaðsins, hefur
verið fjallað um hnignun gróðurs í land-
inu, núverandi ástand hans og nokkrar
leiðir til að byggja hann upp að nýju. Hér
hefur verið stiklað á stóru, en vonandi hef-
ur tekist að vekja einhverja til umhugsun-
ar um þetta sameiginlega hagsmunamál
allra íslendinga. Það má ekki dragast
lengur að skipta á þeim tötrum, sem landið
er nú klætt í og þeim viðhafnarklæðum,
sem því ber. Spurningin er ekki, hvort það
verður gert, heldur hvenær og á hvern
hátt. Margar leiðir eru færar til að ná
þessu marki. Engin ein verður fyrir valinu,
heldur verða þær notaðar jöfnum höndum
eftir aðstæðum á hverjum stað. Gera verð-
ur langtíma áætlun um landnýtingu, sem
byggir á náttúrufarslegum skilyrðum, en
gengur ekki þvert á þau eins og víða gerist
nú. Þá munu gróðurlendi landsins fram-
leiða margfalt meira magn jurta og trjáa
og geta framfleytt miklu fjölmennari þjóð
en hér býr nú.
Önnur Alaskategund, sem reynst befur rel:
Beringspuntur.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 24. NÖVEMBER 1984 S