Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.1986, Blaðsíða 9

’nnihluta 18. aldar. íbókinni eru 49 blöð með munstrum þar af 35 að nokkru eða öllu

er hér ritar, upp í hendurnar
ian íslenzkan útsaum, er Elsa
ert í búning.
rnar tvær, því að enska út-
svo að hér er merkilega vel
prentunar árið 1982, svo sem getur að lesa
í upplýsingum um tiiurð hennar, hönnun og
prentun. Má af því ráða, að ýmis ljón hafi
verið á vegi útgefenda og er vel, að á þeim
skuli loks hafa verið sigrast, því að mikiil
menningarauki er að framkvæmdinni. Það
má í einu og öllu taka undir aðfararorð
Elsu E. Guðjónsson og svo vei lýsa þau
innihaldi bókarinnar, að ég leyfí mér að
hafa þau hér eftir í heild: „Engum sem
gengur um sali Þjóðminjasafns ísiands dylst
að íslenzkar konur fyrri alda höfðu yndi af
fögrum hannyrðum og lögðu við þær mikla
rækt. Um það bera altarisklæði, rekkjutjöld
og rúmábreiður ljóst vitni, þótt ekki sé fieira
talið. Flest eru þessi útsaumsverk með
glöggum íslenzkum sérkennum. Á það ekki
aðeins við um munstur, efni og litaval,
heldur einnig um notkun útsaumsgerða.
Fátt samfellt hefur birst á prenti um ís-
lenzkar hannyrðir, og eru þær enda ekki
kunnar almenningi sem vert væri. Þá hafa
íslenzku saumagerðirnar mjög þokað fyrir
erlendum tízkusporum hin síðari ár, en illa
er farið ef þær verða gleymskunni að bráð,
því að þær eru bæði sérstæðar og falla
einkar vel að íslenzku munstrunum.
Flestar eru gömlu hannyrðimar úr ís-
lenzkri ull, og færi vel á því ef hún yrði
meira notuð til útsaums en verið hefur að
undanfömu.
Með riti þessu er reynt að sameina á eina
bók stutt yfirlit yfir hefðbundin íslenzk út-
saumsverk, kynningu á gömlum íslenzkum
saumagerðum og úrval íslenzkra reita-
munstra, ef vera mætti að hún gæti veitt
lesendum nokkum fróðleik um sögu íslenzks
útsums og jafnframt stuðlað að því að auka
íjölbreytni íslenzkra hannyrða í framtíðinni
og efla með þeim þjóðlegt yfirbragð."
Af þessum aðfararorðum má glöggt ráða,
að hér sé um mikið brautryðjendaverk að
ræða, þó að sjálfsögðu hafi sitthvað verið
ritað um þessa hiuti áður í afmörkuðum
köflum bóka, ritgerðum og í tímaritum.
Hér er skilmerkilega komist að orði og
einkum er það rannsóknarefni hví útlend
tízkuspor og yfirborðsleg áhrif hafi í jafn
ríkum mæli þokað íslenzkum saumagerðum
og arfleifðinni gömlu til hliðar. Enginn
verður gamaldags, er byggir á gömlum
hefðum, einkum ekki ef hann eykur við þær
og færir í nýjan búning. Hér verða menn
að hafa það hugfast, að frumform náttúr-
unnar eru ávallt hin sömu og þeim lögmálum
getur ekkert mannlegt hnikað. Menn byggja
þannig alltaf á sama grunninum, þótt út-
færslan verði önnur. Ferskieikinn og nýjar
hugmyndir eru það, sem gildir auk þess sem
undirstrikuð eru gild og gróin sannindi frá
öllum tímum.
Rit þetta er tileinkað íslenzkum hann-
yrðakonum og kennurum, sem er vel við
eigandi, því að störf þeirra, sem áður voru
vel metin og virt, hlutu seinna mótbyr og
voru vanmetin. Þær hafa þó ekki látið
hugfallast, heldur eflst og styrkst, því að
hlutverk þeirra var og er mikið, enda um
það að ræða að halda uppi einstæðum þjóð-
legum arfi og skila honum með sóma til
nýrra kynslóða.
Það má og gjarnan árétta það hér enn
einu sinni, að það voru einmitt handíðir
kvenna ásamt útskurði ýmiss konar, sem
héldu uppi myndrænum þroska þjóðarinnar
á erfiðustu tímum hennar. Þannig glataðist
sjónmenntaarfurinn aldrei og því áttu menn
auðveldara með að taka upp þráðinn aftur,
er skilyrði sköpuðust til þess, og gerast svo
til umsvifalaust hlutgengir í heimslistinni.
Þessu mega íslenzkir lista- og listiðnaðar-
menn aldrei gleyma og ei heldur, að þessi
sjónmenntaarfleifð er engu ómerkari tungu-
málinu og að mögulegt er að rækta hana
í öllum tegundum nýlista. Skuld okkar við
eyjarskeggjar og sveitamenn í bland. Fram
kemur í ritinu, að þótt íslenzkar konur hafi
án efa stundað útsaum frá upphafi íslenzkr-
ar landsbyggðar, er ekki vitað um nein
varðveitt verk þeirra eldri en frá seinni hluta
14. aldar, ef þau eru þá svo gömul, því að
tímasetning er í nokkrum tilvikum óviss að
þessu leyti. Frá miðöldum er aðeins um
kirkjugripi að ræða, þó svo að heimildir
geti einnig um veraldleg útsaumsverk, bæði
húsbúnað og búningshluta . ..
Utsaumsmynstrin sem stuðst var við voru
mörg og útsaumsgerðimar fjölþættar og
nöfnin sérkennileg og hljómmikil. Má þar
nefna refilsaum, glitsaum, skakkaglit,
gamla krosssauminn, augnasaum, pellsaum,
sprang, blómstursaum og skatteringu.
Sjálfar útsaumsgerðimar em af erlendum
uppruna, og þannig hef ég rakið sprang
allt aftur til síðari hluta býzantímabilsins.
Hér er það útfærslan, sem skiptir máli, og
þó kenna megi sterk erlend áhrif, er hér
um íslenzka vinnu og handbragð að ræða
°g byggist að auki á sterkri og rammri
hefð, sem er hafin yfír alla léttrista tízku-
strauma. Bókarhöfundur leitast einmitt við
að útskýra þetta allt í texta sínum og verður
lesandinn snöggtum fróðari um þessa hluti
list heiðninnar er og einnig vafalaust mikil,
og það er blettur í sögu þjóðarinnar, að
menn skyldu brenna heiðin hof, hörg og
skurðgoð, kasta þeim fyrir björg eða í fossa
í stað þess að varðveita minjamar þrátt
fyrir kristnitöku. Kristinni trú fylgdi engin
mikil myndlist né myndlistarþroski, en hún
nærðist hér og hefur nærst á grískri og
egypskri hámenningu.
Það hefur þannig lítið varðveist frá fyrstu
byggð á íslandi og þessi árátta að vanmeta
séríslenzkt framlag til menningar á öllum
sviðum hefur verið býsna lífsseig og er langt
frá því að tekist hafi að uppræta hana. Ef
ekki hefðu örfáar konur og karlar skiiið
þýðingu íslenzkrar arfleifðar á sviði útsaums
í tíma, væri hér ekki eftir miklu að slæðast.
íslendingar hafa ávallt verið næmir fyrir
tízkustraumum að utan og það hefur frekar
ágerst en hitt, þeir virðast gleyma því, að
hér geta þeir ekki síður verið gefendur en
þiggjendur. Hér erum við óþarflega miklir
alla, þótt ritmálið sé ekki fyrirferðarmikið.
Ljóst má vera, að Else E. Guðjónsson hefur
unnið hér mikilsvert verk og ætti ég að
gagnrýna eitthvað, þá væri það helst, að
bókin skuli ekki í stærra broti og viðameiri.
Þá sakna ég kveðskaparins, sem drepið er
á í bókinni og sem mátti sjá á hinni eftir-
minnilegu sýningu: „Með silfurbjarta nál“ í
Bogasal Þjóðminjasafnsins, og nú er nýlok-
ið. Þau eru einmitt mikilsverðar heimildir
um hið sérstaka andrúm í kringum útsaums-
smiðjuna — mikilhæfar konur, er lögðu hér
gjörva hönd að svo og menningarheimili,
er útbreiddu holla siði og góða.
Víst er að nógur mun efniviðurinn í
stærra rit og umfangsmeira, og það mun
vafalítið sjá dagsins ljós fyrr en varir eftir
útkomu þessarar frumsmíðar.
Bókin er vel gerð og falleg og öllum til
sóma, er lögðu hönd á plóginn og þá einkum
Elsu E. Guðjónsson.
Bragi Ásgeirsson
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 8. MARZ 1986