Lesbók Morgunblaðsins - 05.04.1986, Blaðsíða 7

fyrir mikinn þrýsting frá vinum sínum jafn- ;
vel skáldinu Jevtusjenko og tónskáldinu ■
Sjostakovitsj.
Hann sagði þíðuna vera verk Krúsjeff,
og að hann hefði leyst marga listamenn úr
haldi — þá hefði hann og rifið grímuna af
Stalín. Er Krúsjeff, sem alltaf var mikill
tiifínningamaður, frétti þetta, brast hann í
grát.
Krúsjeff bauð honum seinna þrisvar að
heimsækja sig í búgarð sinn, sem hann þó
þáði ekki, og á þeim tíma fékk forsætisráð-
herrann fyrrverandi þá hugmynd að biðja
hann að gera minnismerki á gröf sína.
Neizvestny skrifaði vísast aldrei undir
traustsyfirlýsingu við Krúsjeff, á meðan
hann var við völd, en hann vildi svo ekki
heldur skrifa undir vantraust á hann eftir
fall hans.
Með þessu komst hann í ónáð hjá hinum
nýju valdhöfum og var ofsóttur allt fram
til ársins 1969. Það ár markaði tímamót í
lífi hans, en hann vann þá samkeppni um
risastórt minnismerki um byggingu Assuan-
stíflunnar, er Nasser forseti efndi til.
Neizvestny vann að tillögu sinni í kyrrþey
og smyglaði henni úr landi með vinum sín-
um, er höfðu ferðafrelsi.
Með þessum sigri sínum komst hann aftur
í sviðsljósið og nú var ekki hægt að ganga
fram hjá honum, enda fékk hann á næstu
árum meiri og stærri verkefni en nokkur
dæmi voru til um rússneskan myndhöggv-
ara.
Þetta gerðist þó ekki þegjandi og hljóða- !
laust. Honum var boðið að gerast á ný
meðlimur myndlistarsambandsins, en ekki
í sambandi við sigurinn við Assuan, heldur
síðbúna viðurkenningu varðandi sigurinn við
Heisendorf. Það hafði uppgötvast að hinn
„fallni" yfirlautinant Neizvestny og hinn
umdeildi myndhöggvari væru einn og sami
maðurinn og því verðugur ættjarðarheiðurs
af hárri gráðu. Fréttin var gerð opinber
ásamt löngu kvæði Voznesenskijs.
Hann var og beðinn að skrifa afsökunar-
bréf, en neitaði afdráttarlaust...
Þrátt fýrir allt varð hann meðlimur á ný.
Miðstjóm myndlistarsambansins lét undan,
en hafði þó alltaf hom í síðu hans.
Nú fylgdu ár mikilla athafna, meðbyrs
og frægðar. Ungir og framagjamir húsa-
meistarar og tæknifræðingar voru komnir
til áhrifa og sóttust eftir samvinnu við
myndlistarmenn af gráðu Neizvestnys. Nýj-
ar hugmyndir í húsagerð, skipulagningu
borga og myndskreytingu mannvirkja ruddu
burt áhrifum Stalínstímabilsins, stöðlun og
yfírþyrmandi íhaldssemi á þessum sviðum.
Sumir reyndu jafnvel að endurvekja „kon-
strúktívar" hugmyndir frá öðrum áratug
aldarinnar, en aðrir hölluðu sér að áhrifum
frá vestrænni húsagerðarlist. Neizvestny
fékk risavaxin verkefni, m.a. eitt, sem hann
átti að fullgera á sex mánuðum og öðmm
þótti óframkvæmanlegt. Það hlakkaði í
andstæðingum hans, því að lyki hann ekki
verkinu á tilsettum tíma yrði hneyksli, því
að sjálf miðstjóm flokksins átti að vígja það
samkvæmt óumbreytanlegri tímaáætlun.
Hér var Neizvestny rekinn áfram af
metnaði og lagði heiður sinn og framtíð að
veði. Aðstoðarmenn hans unnu kauplaust
að verkinu með ádrætti um stærri hlut í
næstu verkefnum, ef verkið heppnaðist.
Enginn vissi, að á tíu ámm hafði Neizvestny
komið upp þjálfuðu liði aðstoðarmanna, sem
allir vom lærðir myndhöggvarar, og að hóp-
urinn hafði þróað sérstaka tækni í útfærslu
veggmynda. Á tilteknum tíma hafði hinn
samstillti hópur ekki aðeins lokið við verkið
heldur betur — aukið það úr 300 kvaðrat-
fermetrum upp í 970!
Menn féllu í stafi, er þeir litu árangurinn,
og aldrei hafði Neizvestny fengið jafnmikið
hrós um dagana. Formaður framkvæmda-
nefndarinnar gekk til hans og sagði: Ég hef
oft velt því fyrir mér hvort Michelangelo
hafí verið guðdómlegur eða djöfullegur og
yfírþyrmandi. Ég veit ekki, hvort þú ert
guðdómlegur. En ég veit, að þú ert yfir-
þyrmandi.
En þessum mönnum, sem jafnframt vom
andstæðingar hans innan myndlistarsam-
bandsins, var ekki rótt. Héldu seinna fund
og þar urðu menn sammála um, að þeir
yrðu að skipa honum til sætis. Fengi hann
að halda óhindrað áfram á þennan hátt,
yrði hann brátt mikilvægasta persónan í
sovéskri list. Það myndi skapa vandamál
innan fagfélagsins og grafa undir öllum
listheiminum. En þar sem hann fengi þegar
verkefni óháður þeim, gætu þeir ekki gert
mikið, en þó myndu þeir ná taki á honum
að lokum. Þeir væm færir um að búa til
lög, sem bönnuðu slíkan óhaminn fram-
kvæmdamáta, þar sem hann ógnaði stöðu
þeirra...
Þetta sýnir mjög ljóslega þá miklu erfið-
leika, sem Neizvestny varð að sigrast á og
raunar allir verða að sigrast á, sem á ein-
Emst Neizvestny ogNikita Krúsjeffræða saman & heimili Krúsjeff árið 1962. Til vinstri sést hugmyndafræðingurinn Susloff
þá Neizvestny, Brésjnef, Krúsjeff og Kirkilenko.
Lifír nú landflótta í New York ásamt því
að starfa nokkra mánuði ár hvert í Svíþjóð.
Hann varð heimsþekktur fyrir munnhögg
viðsjálfan Nikita Krúsjeff, er sá heimsótti
sýningu framsækinna myndlistarmanna í
Moskvu árið 1962 ásamt flokksforystunni
og ijölda áhrifamanna. Einarðlegur og opin-
skár málflutningur Neizvestny þótti með
ólíkindum, og varð hann í einu vetfangi einn
helsti talsmaður frelsis og nýrra viðhorfa í
rússneskri myndlist.
Krúsjeff umtumaðist, er hann sá verkin
á sýningunni, og krafðist þess með miklum
hávaða og látalátum að fá að ræða við
fyrirsvarsmanninn, ekki hinn opinbera held-
ur þann, er raunverulega væri ábyrgur.
Honum var þá bent á Neizvestny og fór þá
Krúsjeff aftur að öskra.
Það gekk fram af mönnum, er Neizvestny
sté fram og öskraði á móti: „Þú getur mín
vegna verið forsætisráðherra og formaður
flokksins, en ekki hér fýrir framan verk
mín. Hér er ég æðsti ráðherra, og við skulum
rökræða á jafnréttisgrundvelli."
Einn ráðamannanna við hlið Krúsjoffs
segir þá: „Veist þú, hvem þú ávarpar? Það
er sjálfur aðalritari flokksins. Hvað þig
snertir, þá munum við líkast senda þig í
úrannámurnar.“
Neizvestny vissi þá, að hann var að beij-
ast fyrir lífi sínu, enda gripu tveir öryggis-
verðir undir handleggi hans. Hann þóttist
ekki sjá mælandann, en snéri sér beint að
Krúsjeff og sagði. „Þér talið við mann, sem
hefur hugrekki til að fremja sjálfsvíg hve-
nær sem er. Hótanir þínar hafa hér ekkert
að segja.“
Mönnum var bmgðið, er hann sagði þetta,
og öryggisverðirnir slepptu honum sam-
kvæmt ábendingum ráðamannsins, sem
hafði hótað honum vist í úrannámunum.
Það ríkti dauðaþögn um stund og Neiz-
vestny sneri sér að myndverkum sínum og
hóf að ganga í átt til þeirra. Krúsjeff fylgdi
svo í humátt á eftir og þeir hófu að ræða
saman í miklum ákafa og æsingi. Listafólkið
og hið 70 manna fylgdarlið Krúsjeffs stóð
eins og neglt við gólfíð.
Að nokkurri stund liðinni hófu menn aftur
að safnast í kringum þá og skjóta inn orði,
og þá fer yfírmaður öryggislögreglunnar
að fínna að klæðaburði Neizvestny, sagði
hann í bítníkka-jakka. N. sagði honum að
skammast sín fyrir slíkan framslátt í sam-
félagi, sem heiðrar vinnuna. Hann hefði
unnið alla nóttina og varðmenn þeirra hefðu
ekki viljað leyfa konu sinni að færa honum
nýja skyrtu um morguninn. — Er svo Neiz-
vestny hóf að ræða um verk starfsbræðra
Orfeus, 1962—64. Hugmyndina fékk
Neizvestny eftir rifrildið við Krúséff.
sinna var hann sakaður um samkynhneigð.
Aftur sneri hann sér beint að Krúsjeff og
sagði: „í þeim efnum er vandræðalegt að
vitna til sjálfs sín, Nikita Sergejevitsj. En
ef þú gætir útvegað stúlku hingað, þá
skyldi ég sýna ykkur . . .“
Forsætisráðherrann hló.
Þannig ræddu þeir á ýmsan veg og komu
víða við í deilum sínum, en Neizvestny gaf
sig hvergi, og svo er Krúsjeff hélt á brott
með fylgdarliði sínu eftir dijúga stund,
mælti hann að skilnaði: „Þú ert náungi, sem
mér líkar vel við. En það eru bæði engill
og djöfull í þér. Ef engillinn vinnur, þá
getum við náð saman. Ef djöfullinn vinnur,
þá náum við okkur niðri á þér.“
Nokkrum vikum seinna var haldinn mikill
fundur með listamönnum í frumheijahölinni
á Lenínhæðum og var Krúsjeff þar í for-
sæti. Þar voru mættir 400 manns frá ríkis-
stjórninni, miðstjórninni, listasamtökum,
intellegensíunni, sósíal-realismanum auk
nokkurra andófsmanna. Og í mars árið eftir
var enn haldinn svipaður fundur með sex
hundruð þátttakendum í Sverdlovsk-höllinni
í Kreml, þar sem línurnar voru lagðar á ný.
í millitíðinni máttu listamenn þola miklar
ofsóknir í opinberum málgögnum og félags-
samtökum og margir myndlistarmenn voru
fordæmdir, Neizvestny var lýstur í bann.
Það voru á þessum árum miklar hræring-
ar í sovésku þjóðfélagi, sem enduðu með
falli Krúsjeff, og ekki tók betra við, þegar
Brésneff settist í stól hans.
En árangur þíðunnar, er ríkti eftir fall
Stalíns, var þó nokkur og þannig fékk
Neizvestny að mestu að vera í friði, þótt
hann sætti ofsóknum sem listamaður. Máski
fyrir hinn einarðlega og kjarkmikla mál-
flutning, er gerði nafn hans þekkt í Vestr-
Gríma og hendi.
inu. Hann fékk ýmis stór verkefni hjá húsa-
meisturum vinum sínum, en undir fölsku
nafni. Krúsjeff var mannlegur og iðrandi
ýmisa orða og fullyrðinga á fundum sínum
og listamanna — tók sumt til baka í skrifum
sínum eftir fall sitt, baðst jafnvel afsökunar.
Þau tvö ár, sem hann átti eftir að vera við
völd eftir framangreindar viðræður, reyndi
raunar Neizvestny fyrir sitt leyti að blíðka
hann með því að hafna óhlutlægri list og
vinna meira í anda realismans.
Eftir fall Krúsjeffs var reynt að láta
Neizvestny taka opinbera afstöðu gegn
honum, en hann neitaði og lagði sig þar
með í mikla hættu, þetta gerði hann þrátt
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5. APRlL 1986 7