Lesbók Morgunblaðsins - 09.09.1989, Blaðsíða 4

uuoO inte
nulémfiVKH i ifi6iv 50 enÍ9 bH
ROIvO
6iv mi'jf! 'iiiinsjl bJJscJ jliA nr
Handan yið Hávamál
Klængur Þorsteinsson var biskup í Skálholti á
árunum 1152-76. Hann virðist hafa verið
hinn mesti sómamaður. Að tali Hungurvöku
var hann gott skáld, risnumaður með af-
brigðum og stundaði sýslu sína af stakri
prýði. Áður en hann fluttist suður í Biskups-
tungur vann hann við bókagerð á Hólum í
Hjaltadal. Um Klæng er það annars
skemmst að segja að frægð hans stafar
hvorki af ritstörfum fyrir norðan né biskups-
dómi fyrir sunnan, heldur af tilteknu atviki
sem gerðist á Hólum í Hjaltadal meðan
hann var kornungur prestlingur. Í Jóns sögu
helga sem Gunnlaugur Leifsson skráði á
Iatínu á efstu misserum tólftu aldar og er
nú varðveitt í íslenskum þýðingum einum
er svofelldur kafli um baráttu Jóns biskups
gegn siðspillandi bókmenntum:
Leikur sá var kær mönnum áður en hinn
heilagi Jón varð biskup að kveða skyldu
karlmaður til konu í dans blautleg kvæði
og regileg, og kona til karlmanns man-
söngsvísur. Þenna leik lét hann af taka
og bannaði styrklega. Mansöngskvæði
vildi hann eigi heyra, né kveða láta, en
þó fékk hann því eigi af komið með öllu.
Það er sagt að hinn heilagi Jón biskup
kom að einn tíma, er einn klerkur er
Klængur hét og var Þorsteinsson, er síðar
varð biskup í Skálholti, las versabók þá
er heitir Ovidius de arte, en í þeirri bók
talar meistari Ovidius um kvenna ástir,
og kennir með hverjum hætti menn skuli
þær gilja og nálgast þeirra vilja. Sem
hinn sæli Jóhannes sá og undirstóð hvað
hann las fyrirbauð hann honum að heyra
þess háttar bók og sagði að mannsins
breyskleg náttúra væri nógu framfús til
munúðlífis og holdlegrar ástar, þó að
maður tendraði eigi sinn hug upp með
sauruglegum og syndsamlegum diktum.
Klængur Þorsteinsson mun vera eini
íslenski pilturinn fyrir siðaskipti sem las
hina frægu bók Óvíðs, svo að getið sé í
heimildum, og raunar er hann langfyrsti
Norðurlandabúinn sem vitað er um að
kynnti sér þessi fræði. Og þó hefur Óvíð
með öllum sínum djörfu og þörfu kenningum
um ástir manna og kvenna löngum verið
vinsælli flestum fornskáldum öðrum. Fróðir
menn sem rekja sögu Óvíðs bóka allar göt-
ur frá andláti hans árið 18 eftir Krists burð
og fram á daga þá sem nú standa yfir
staldra við svo sem eitt andartak þegar liðn-
ar voru um það bil ellefu aldir frá dauða
hans og minnast þess með lotningu í hveiju
unglingur var að grúska norður á Hólum
ofarlega á biskupsárum Jóns helga. Hægt
er að geta sér nokkurn veginn til um hve-
nær þetta atvik átti sér stað. Klængur var
fæddur um það bil 1105 og kom að Hólum
tólf vetra að aldri, sennilega árið 1117, en
biskup andaðist árið 1121, þegar Klængur
mun hafa verið sextán ára gamall.
Þótt Klængur Þorsteinsson sé eini nafn-
greindi íslendingurinn í kaþólskum sið sem
vitað er um að hafi lesið Óvíð, þá bera
• ýmis rit á móðurmáli voru óræk vitni um
áhrif frá hinu rómverska skáldi. Seint á
tólftu öld orti óþekkt skáld suður í Frakk-
landi gamanleik um ungan mann sem legg-
ur hörkumikla ást á stúlku og getur þó
ekki unnið hana nema með hjálp annarra.
Sjálf ástargyðjan Venus fræðir pilt um list-
ina að elska, og síðan kemur slóttug kerling
á vettvang, og kunni hún ýmislegt fyrir sér
í þeim fræðum sem gerðu Óvíð svo frægan
og Jóni helga voru lítt að skapi. Kella beit-
ir klókindum og vélum, enda lýkur skáld-
verkinu með þeim hætti sem allir myndu
kosið hafa. Um miðja þrettándu öld var
þessum gamanþætti, sem heitir raunar Pam-
fílus, enda var söguhetjan hinn mesti luk-
kunnar pamfíll, snúið á móðurmál okkar,
að öllum líkindum í Noregi, enda þótti
menntuðum Norðmönnum á þrettándu öld
ekkert sjálfsagðara en að yrkja bækur á
íslensku. Hér er rétt að drepa lauslega á
tvö einkenni á gamanleiknum sem komin
eru frá Óvíð. í fyrsta lagi telur hið róm-
verska skáld rétt að beitt sé brögðum eða
Hér er vikið að áhrifum
Óvíðs á Hávamál, ekki
sízt Manvéla, sem
höfundur nefnir svo, þar
sem mönnum eru lögð
til heilræði við að gilja
konur. Ekki voru þau að
skapi Jóni biskupi helga
og bannaði hann
styrklega þann sið hér á
landi, að karlmaður
skyldi kveða til konu í
dansi „blautleg kvæði og
regileg“.
Fyrsti hluti af þremur
Eftir HERMANN
PÁLSSON