Lesbók Morgunblaðsins - 09.09.1989, Side 5

vélum í því skyni að ungur maður njóti
konuástfif. Og ;í öðru lagi tekur Óvíð skýrt
fram að heilræðin séu einkum ætluð snauð-
um mönnum, enda þurfi hinir ríku ekki á
neinni hjálp að halda. Pamffll er svo fátæk-
ur að honum er vonlaust að vinna stúlkuna
nema með þeim ráðum sem Óvíð kenndi.
Hingað og þangað í gömlum íslenskum
sögum og rímum er vitnað í Óvíð, en með
því að hugmyndin er að spjalla um Háva-
mál, þá er best að fara ekki langt út í slíka
sálma. Þó get ég ekki stillt mig um að nefna
Gibbons sögu sem er ein af þessum hressi-
legu lygisögum sem lærðir íslendingar á
fjórtándu öld ortu af þeirri einföldu ástæðu
að þeir höfðu ekkert þarfara fyrir stafni í
bili og gátu ekki látið sér detta neitt skárra
í hug. Þegar kemur að þeim stað í sögunni
að nú verður að gera grein fyrir fegurð
Flórentínu, þá getur hinn óþekkti höfundur
ekki orða bundist. „En þess sver eg á trú
mína, segir sá er ævintýrið setti, að ef eg
hefða’g klerkdóm, margfræði og orðgnótt
Ovidii af amor að tala, þá skylda eg saman
setja eigi minni bók en bibliam af hennar
prýði og kurteislegumlistum.“ Klerkdómi,
margfræði og orðgnótt hins rómverska
skálds hefur löngum verið við brugðið, enda
gætir furðu víða áhrifa frá Óvíð í letrum
þessa heims. Hér er ástæða til að minnast
þess að á miðöldum voru verk hans lesin
af miklum áhuga, og þeir sem ortu á latínu
tóku hann sér mjög til fýrirmyndar. í bók-
menntasögu álfunnar er tólfta öldin stund-
um kölluð öld Óvíðs, en áhrif hans voru
ekki einskorðuð við latneskar bókmenntir,
heldur gætir þeirra einnig í skáldverkum á
ýmsum þjóðtungum vesturlanda.
Og nú getum við með góðri samvisku
látið Klæng Þorsteinsson, Jón helga og
Hóla í Hjaltadal eiga sig í bili og undið
bráðan bug að verkefni dagsins, Hávamál-
um sjálfum og því sem handan þeirra býr.
Hins vegar erum við engan veginn laus við
Óvíð, enda eru áhrif hans á þetta megin-
kvæði þjóðarinnar miklu drýgri en nokkur
dauðlegur maður virðist hafa látið sig
dreyma um. Ýmsar vísur í Hávamálum sýna
glöggan skydleika við frægasta verk Óvíðs,
De arte amandi, sem fyrsti ritskoðari þjóðar-
innar bannaði námfúsum prestlingi að lesa.
2
Bókarheitið De arte amandi, merkir „Um
listina að elska", og með því að norðlenska
er mér öllu tamari tunga en latína og reykv-
íska, þá leyfi ég mér að kalla frægasta verk
Óvíðs Manvélar, enda er hér um að ræða
orð sem Óðinn sjálfur þurfti ekki að skamm-
ast sín fyrir, ög raunar virðist bregða fyrir
bergmáli frá Óvíð í Hárbarðsljóðum, þar sem
Óðinn segir berum orðum:
Miklar manvélar
eg hafða við myrkriður,
þá er eg vélta þær frá verum.
„Ég beitti miklum ástarbrögðum við
myrkriður og ginnti þær frá bændum
sínum.“ Þrætt er um hvað orðið „myrkrið-
ur“ merkir, en sumir telja að þær hafi ver-
ið fjölkunnugar konur sem renndu göndum
að næturlagi. Annars þykir ærið vafasamt
að treysta Oðni þegar hann vík.ur máli sínu
að konum, enda virðist hann hafa þverbrot-
ið tvö heilræði sín. Annað var að sofa aldr-
ei hjá fjölkunnugri konu, og hitt að teygja
sér ekki annars manns konu að eyrarúnu.
Ummæli Óðins um afrek sín á tilteknu
sviði minna rækilega á þau ráð sem Pdm-
fílusi voru gefin í gamanleiknum sem ég
nefndi rétt áðan: „Nú fyrir því að hún játar
eigi fyrst þinni ræðu, þá haga svo með vél
eða þjónkan að hún játi, því að vél fylgir
lævísum manni, vél lægir harðan hug.“
Þegar viðræður á borð við Hárbarðsljóð
sýna skyldleika við Pamfílus, þá er ástæðu-
laust að leita langt til skýringa; slíkt ættar-
mót mun yfirleitt stafa af því að hvoru-
tveggja verkið hefur stuðst við Óvíð, enda
eru ýmis vandamál í sögu íslenskra bók-
mennta miklum mun einfaldari en oft hefur
verið talið.
Manvélar Óvíðs skiptast í þrennt, rétt
eins og heimurinn á dögum Snorra í Reyk-
holti. Tveir fyrstu hlutarnir kenna karl-
mkönnum hvernig þeir eigi að sigra konur
í ástum, en það eru einmitt kaflarnir sem
Jón helgi gat ekki sætt sig við, en síðasti
þriðjungurinn fræðir konur hvernig þær eigi
að beita töfrum sínum og slægð í því skyni
að eignast þann mann sem fellur helst í
geð. Ovíð var ekki einungis mikið skáld,
heldur hafði hann einnig býsna glöggan
• skilning á því hveiju geði ungt fólk stýrir,
konur jafnt sem karlar, en hér er enginn
tími til að ræða slík*!g$L.
3
Eitthvert skýrasta dæmið um áhrif Óvíðs
á Hávamál er 92. erindi sem hljóðar á þessa
lund:
Fagurt skal mæla
og fé bjóða
sá er vill fljóðs ást fá,
líki leyfa
hins ljósa mans.
Sá fær er fríar.
Hér er skáldið auðsæilega að minna á
kenningar meistara Óvíðs, hvernig menn
skuli gilja konur. Með örfáum, einföldum
orðum leiðir versið grun að þeim atriðum í
Manvélum hins rómverska skálds sem fýstu
hug ungra manna til munúðlífis og Jón
Hólabiskup kunni svo illa við. Hlutverk þess-
arar vísu var sem sagt ekki það eitt að
kenna mönnum drög manvélum heldur einn-
ig að beina athygli þeirra að versabók Óvíðs
sem svo er kölluð.
Ritskýrendur munu yfireitt vera á einu
máli um það að þessi vísa sé ort af Óðni
sjálfum, enda er hann eina skáld okkar að
fomu sem notar orðið manvélar á svipaða
lund og gert er í þessum fyrirlestri. Óðinn
er talinn eitt af höfuðskáldum álfunnar í
ómunatíð og oftast nær furðu skemmtilegur
í þokkabót, og þó rámar mig ekki í að nokk-
ur fræðimaður hafi reynt að semja skrár
yfir þær bækur sem hann hafði kynnt sér
á langri skáldsævi. Að fornu þótti lítið koma
til þeirra manna sem sóttu allt vit sitt í eitt
rit, enda skyldi enginn láta sér til hugar
koma að Óðinn hafi verið einnar bókar
maður. Fleiri letur hafa verið karli tiltæk
en Manvélar Óvíðs. Vitaskuld hefur þessum
ljóðasmið dottið ýmislegt snjallt í hug, en
hitt mun þó sönnu nær að sá sem orti Háva-
mál var allt of mikið skáld til að taka hug-
myndir aðallega frá sjálfum sér. Og í því
skyni að átta sig á eðli Hávamála, uppruna
og tilgangi er nauðsynlegt að bera kvæðið
saman við þær bækur sem skáldið kann að
hafa lesið, enda eru fyrirmyndir að kvæði
jafnan einhver öruggasti lykill sem völ er á
að merkingu þess.
í vísunni sem ég fór með áðan er efsta
setningin (Sá fær sem fríar) orðskviður sem
á sér ýmsar hliðstæður, svo sem „Sá fær
sem falar," „Sá hefir krás sem krefur," „Sá
hefur brek sem beiðist" og svo framvegis.
Sögnin að fijá merkti að „elska, unna“, en
hér virðist hún gegna víðtækara hlutverki,
sem sé bæði að elska eitthvað og einnig að
þrábiðja um það. í Pamfílusi er vikið að
sama efni: piltur á ekki að guggna þótt
stúlkan sé treg í tuskið: „Þrálátur kaupandi
fær að lokum vöru sem seljandi hafði áður
með eiðum neitað að væru falar.“
Nú vill svo skemmtilega til að í Flóres
sögu og Blankiflúr sem er þrettándu aldar
þýðing á franskri ástarsögu frá tólftu öld
bregður sömu hugmynd fyrir:„Ástarfullur
maður kemur því fram er hann vill, ef hann
leggur mikinn hug á.“ Þetta er mjög í anda
Óvíðs sem hvetur unga menn til að gefast
ekki upp þótt viðleitni þeirra í kvenna átt
beri lítinn árangur framan af. Flóres saga
og Blankifúr er um pilt og stúlku rétt eins
og skáldsaga Jóns Thóroddsen. Þau stunda
nám með sama meistara. „En þegar er þau
höfðu aldur til og náttúru, þá tóku þau að
elskast af réttri ást. En þau námu þá bók
er heitir Ovidius de arte amandi, en hún
er gerð af ást, og þótti þeim mikil skemmt
og gleði af, því að þau fundu þar með sína
ást.“ Einsætt er að þetta unga fólk Flóres
og Blankiflúr þurfti ekki að beita slíkum
lærdómi frá meistara Óvið, sem lætur sér
öllu annarra um unga menn sem hafa ekki
rænu á að koma ár sinni fyrir borð og þurfa
því á leiðbeiningum skáldsins að halda.
„Hvað er kletti harðara,“ spyr Rómverjinn,
„og hvað er vatni mýkra? Þótt vatn sé
mjúkt, þá holar það harðan stein.“ Ef þú
ert iðinn við kolann, þá vinnur þú stúlkuna
um síðir. Haltu þér við efnið og þá færðu
ósk þína uppfyllta að lokum. Beittu mælsku
þinni, en gættu þess að verða adrei of lærð-
ur eða leiðinlegur. Sá fær er fríar.
4
Fyrstu fimm vísuorðin í 92. erindi Háva-
mála teja upp þrennt sem maður á að gera
til að fá konu til ásta. I fyrsta lagi að beita
fagurmælum, í öðru lagi að bjóða henni fé,
og í þriðja lagi að hrósa fegurð konunnar.
Allt þetta kemur heim við kenningar Ovíðs
og ragnar er hægt að bera hvert atriði út
af fyrir sig saman við tiltekna staði í Man-
vélum hans. Nú eru til þeir skýrendur sem
treysta reynslu skáldsins sem orti Hávamál
öllu betur en þeim bókum sem hann hafði
lesið. Og ekkert virðist einfaldara og sjálf-
sagðara en að gefa ungum manni slík ráð,
ekki síst ef skáldið hefur jafn mikla reynslu
að baki og Óðinn sjálfur. Þó mun tvímæla-
laust mega gera ráð fyrir því, eins og raun-
ar annars staðar í bókmenntum fyrri alda
þar sem mönnum eru kenndar ákveðnar
aðferðir til að sigra konur, hafi skáldið
sætt áhrifum frá Óvíð. Góðum höfundum
er nú einu svo farið að þeir treysta oft öðr-
um skáldum betur en sjálfum sér, enda
gera menn sér yfirleitt enga grein fyrir
skáldlegu eðli venjulegra hluta fyrr en af-
burða ljóðasmiður hefur gert sér þá að yrkis-
efni. Hávamál eru ærið vitni því til sönnun-
ar að andúð Hólabiskups á Óvíð hefur eng-
an veginn drepið áhuga forfeðra okkar á
hinu glæsilega fornskáldi Rómar, og hins
er þó rétt að minnast að um daga Jóns
helga voru verk Óvíðs stunduð af miklu
kappi í múnkaklaustrum í Frakklandi og
annars staðar í vesturálfu.
Höfund Hávamála skorti þann klerkdóm,
margfræði og orðgnótt Óvíðs sem getið er
um í Gibbons sögu enda stiklar Öðinn á
stóru og lætur sér nægja hálfkveðið orð þar
sem Rómveijinn yrkir eina kynngi magnaða
málsgrein eftir aðra. „Fagurt skal mæla“
segir skáldið í norðri og veit þó vel hvert
förinni er heitið, en Óvíð hefur annað orð-
bragð og öllu nákvæmara:„Ást skal ala með
blíðum orðum,“ segir hann, og bergmál af
þessu má enn greina í Pamfílusi sem ég
nefndi áðan: „Fögur ræða nærir ást.“ Þegar
Pamfílusi og Hávamálum svipar saman, er
skýringin ofur einföld: hvort verkið um sig
hefur orðið fyrir áhrifum frá Óvíð. Á öðrum
stað segir hið rómverska fomskáld að hægt
sé að sigra stúlku með mælsku, á sama
máta og unnt sé að sveigja hug alþýðu,
dómara og þeirra sem eiga sæti í öldunga-
ráði. Og þegar Óðinn talar um að „bjóða
fé“, þá gleymir rómverska skáldið ekki fá-
tækum ungmennum sem hafa ekki efni á
að ausa peningum í kvenfólk: „Ég ræð þér
ekki að gefa konu dýrmætar gjafir heldur
einungis litlar, en veldu þessar smágjafir
af stakri bragðvísi." Óneitanlega býr langt-
um meiri kurteisi í Manvélum Övíðs en
Hávamálum. Þegar Rómveijinn ræður
manni að gefa stúlku ódýrar en smekklegar
gjafir, segir Óðinn berum orðum að henni
skuli bjóða fé, rétt eins og verið sé að manga
vöru úti á torgi. Hávamál víkja þó að litlum
gjöfum í öðru sambandi. Þegar kemur að
þriðja atriðinu, lætur Óðinn sér nægja einf-
alt og óljóst ráð: maður skal lofa líki hins
ljósa mans. Um slíka hluti hefur Óvíð margt
að segja. Hver kona, segir hið rómverska
skáld, telur sig eiga ástir skilið; þótt hún
sé ófríð, þá geðjast henni vel af fegurð
sinni: „Þú skalt ekki þreytast á að lofa
andlit hennar, hárið, fagra fingur, smávax-
inn fót.“ Það er aðal góðskálda að leggja
sérstaka áherslu á smáatriði. Þeir Óvíð og
Óðinn eru á einu máli um það að menn eigi
ekki að vera deigir í loforðum sínum við
konur, hvað sem um efndir verður. Loforð
glepja ungar meyjar, segir skáldbróðir Óðins
frá Róm, og þú skalt ákalla hvert goð sem
þú vilt þér til vitnis. Það hlægir Júpíter á
upphæðum sínum þegar elskendur ijúfa eiða
sína. Og það var raunar vandi Júpiters að
sveija Júnó konu sinni eiða sem hann braut.
Með því að Júpíter sjálfur tekur slíkum
meinsærum svo léttilega, þá þarf engan að
undra þótt Óðinn leyfi sér að þyrma ekki
eiðum sínum.
Baugeið Óðinn
hygg eg að unnið hafi.
Hvað skal hans tryggðum trúa?
Suttung svikinn
hann lét sumbli frá
og grætti Gunnlöðu.
Og nú rifjast upp hin illu iðgjöld sem
Óðinn lét Gunnlöðu fá eftir að hún hafði
lukt hann liðum og hann hafði þegið geð
hennar allt og gaman. Bæði Óvíð og Óðni
þykir sjálfsagt að karlmenn bregði heitum
sínum við konur.
Bert eg nú mæli
því að eg bæði veit:
brigður er karla hugur konum.
Þá vér fegurst mælum
er vér flást hyggjum.
Það tæiir horska hugi.
Hér eins og víðar í Hávamálum sækir Óðinn hug-
myndir sýnar úr suðurátt enda virðast Manvélar Óvíðs
hafa verið skáldinu hugfólgnari en'fTestár bækúr’ ácfr-"
ar, og þó var bókaskápur hans betur skipaður en marg-
ur hyggur. Óvíð segir eitthvað á þessa lund: „Ef þú
ert vitur þá glepur þú einungis stúlkur og þó þannig
að þú bíðir enga hnekki við sjálfur. Að þessum svikum
einum undanskildum skaltu halda einurð þinni og
tryggð.“
5
Sú aðferð sem Óvíð mælir með í því skyni
að sigrast á konum kemur ekki einungis
fyrir í Hávamálum heldur einnig í Skálda-
sögu sem mun hafa verið ort einhvern tíma
á þrettándu öld og er enn varðveitt með
hendi Hauks Erlendssonar lögmanns, frá
árunum 1306 til 1308 að hyggju Stefáns
Karlssonar, en hann þekkir ritstörf Hauks
öðrum mönnum betur. í Skáldasögu hagar
svo til að Haraldur hárfagri tók virðulega
veislu á Húsastöðum á Norðmæri með Ingi-
björgu hinni auðgu frændkonu sinni. Þar
voru með honum skáld hans, Auðun ill-
skælda, Þorbjörn hornklofi og Ölvir hnúfa
og margir aðrir göfugir menn. Ekkjan þjón-
aði sjálf og var veislan hin besta. Hún var
væn kona og hin kurteisasta. Hún skenkti
Auðuni skáldi eitt dýrshorn um kveldið.
Hann tók hönd hennar með hominu og
mælti:„Þú ert fríð kona, og stórvel líst mér
á þig, og ef þú vilt að eg sofi hjá þér í nótt,
þá vil eg gefa þér gullhring þenna er kon-
ungur gaf mér og þar með marga hluti
aðra ef þú vilt þiggja.“
Hún svaraði:„Þetta mun þér vera ekki
alhugað, því að þú munt vera dmkkinn, en
konungur mun verða þér reiður ef hann
verður var við þetta.“
Auðun svaraði. „Ekki sé eg fyrir því, ef
þú vilt samþykkja."
Hún sér hringinn og sýnist fagur og
mælti: „Af því að mér gest vel að þér og
mætti þetta leynt verða, þá mun eg gera
þinn vilja, ef þú vilt svo fram fara sem eg
vil. Þú skalt koma til skemmu minnar er
þriðjungur er af nótt, en eg skal svo ráð
fyrir gera að opið skal vera skíðgarðshliðið
og þær þijár hurðir er fyrir skemmunni eru.“
Næst hittir hún Þorbjöm homklofa og
semst svo um með þeim að þau skuli eiga
launþing saman í skemmu hennar, en þó
stefnir hún honum til sín nokkm síðar en
Auðuni. Og hið sama gerist með þeim Ingi-
bbjörgu og Ölvi hnúfu. En ævintýrinu lýkur
þó með ósköpum, því að ekkert skáldið
kemst inn til ekkjunnar, heldur urðu þau
öll læst utan dyra, hvert í sínu lagi, og
norpa þar í nepjunni fram á morgun þegar
þau fundust að lokum hálfkróknuð úr kulda.
Hér er rétt að geta þess að í Manvélum
sínum gerir Óvíð ráð fyrir því að ástfanginn
maður komi að læstum dymm, og má þó
ekki láta slíkt á sig bíta, heldur á hann að
leggjast niður þar úti fyrir í þeirri von að
stúlkan linist við þrábeiðni mannsins og láti
undan að lokum. Ástæða er til að ætla að
höfundur Skáldasögu hafi raunar þekkt
Manvélar Óvíðs. Þetta ævintýri af norskum
skáldum er tvímælalaust skemmtilegasta
dæmið um áhrif Hávamála á fornsögur,
þótt þeirra gæti vitaskuld víðar svo sem í
Ynglinga sögu Snorra, Bjarnar sögu
Hítdælakappa og Fóstbræðra sögu, eins og
ráða má af skýringum á þessum sögum í
íslenskum fornritum. En það gerir Skálda-
sögu kátlegri en aðrar frásagnir af skyldu
tagi að höfundurinn hefur steypt saman
tveimur þáttum úr Hávamálum. Annars
vegar er hollræðið að beita fé og fagurmæl-
um í því skyni áð vinna konu, og hins veg-
ar hljóta skáldin þijú svipaða háðung af
Ingibjörgu á Húsastöðum og Óðinn varð að
þola af hendi Billings meyjar í Hávamálum.
Billings mær hefur valdið fræðimönnum
miklum heilabrotum, og er þó óþarfi að
gera sér angur út af slíkum hlutum. Þessi
sólhvíta mær býður Óðni heim á tilteknu
kveldi, og rétt eins og ekkjan fagra á Norð-
mæri, þá vill hún halda ástarfundi leyndum.
„Allt eru ósköp,“ segir stúlkan við skáldið,
„nema einir viti slíkan löst saman.“ Ekki
er launþing, nema leynt sé. Heilan dag situr
Óðinn í reyri og bíður þess með mikilli eftir-
væntingu að tími sé kominn til að þiggja
boð hennar. Hann hugsar gott til glóðar,
riQar upp fyrir sér heilræði meistara Óvíðs
og gerir svofellt ágrip af Manvélum hans:
Fagurt skal mæla
og fé bjóða
sá er vill fljóðs ást fá,
líki leyfa hins ljósa mans.
Sá fær er fríar.
En andlegur undirbúningur hins brigða
skálds er þó allur unninn fyrir gíg. Þegar
Óðinn kemur heim til hins ljósa mans um
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9. SEPTEMBER 1989
5