Lesbók Morgunblaðsins - 09.09.1989, Síða 7

Hús mitt er ekki minna
Vorið, sem ég vann á eyrinni, var eitt þeirra
vora þegar nær eingöngu blæs úr norðri.
Þetta var sólríkt vor, en svalt og vindasamt.
Oft létu skipin bíða eftir sér og þá var unnið
langt fram eftir kvöldi. Þá var stundum kalt
á eyrinni, einkum þegar norðanvindurinn
sýndi mátt sinn og tók að ýfa hylgrænar,
skvampandi öldumar á höfninni, og naga
sig inn í ungar kinnar. Ég man, að stundum
fannst mér ég vera eins og glóandi eld-
hnöttur í framan þegar ég kom heim til
mín á kvöldin.
Qitiogqoo
eftir EINAR HEIMISSON
Við vorum samstarfkmenn þetta vor, ég
og hann. Stóðum saman við fjalabrettin, og
hlóðum á þau mjölpokum og niðursuðudós-
um. Mér fannst sem mér hefði ekki fyrr á
ævinni verið sýnd önnur eins lítilsvirðing.
Að vera settur við hlið þess manns sem
minnstrar virðingar naut á eyrinni. Þessa
gamla skakknefjaða ræfils.
í kaffiskúrnum þótti það ágæt skemmtun
að beina að honum talinu. Á þunglyndisleg-
um mánudagsmorgnum þegar menn sátu
við langborðið í skúrnum og biðu skipanna
í aðgerðarleysi og tilgangsleysi, var það
talin langskásta leiðin til að drepa tímann.
Hvemíg gengu veiðamar um helgina,
spurðu menn. Kvennaveiðarnar? Áttu ekki
sæmilega snöm?
Það umlaði einatt undarlega í honum
þegar hann var spurður þessarar spurning-
ar, eða einhverrar ámóta, Hann var flámælt-
ur og tannafár og svo undarlega og fárán-
lega korraði í honum að menn þreyttust
aldrei á að bera upp við hann þessa spurn-
ingu, eða einhverja viðlíka; ávallt var hægt
að hlæja. Svipbrigði sýndi hann lítil, enda
veitti ásjóna hans ekki mikið færi á því.
Nefið lá flatneskjulega út á miðja hægri
kinn, og byrgði fyrir nánast allar svipbreyt-
ingar andlitsins.
í kaffiskúrnum voru uppi ýmsar kenning-
ar um það hvers vegna hann væri svona
hroðalega skakknefjaður. Sumir töldu víst
að hann hefði fæðst svona; aðrir, og þeir
voru heldur fleiri, vom þeirrar skoðunar að
nefið hlyti að hafa mölbrotnað á unga aldri;
en sakir þess hve hann var Ijótur fyrir hefði
engan veginn þótt taka því að rétta það.
Eg forðaðist að yrða á þennan aulalega
samstarfsmann minn nema í ítrastu neyð.
Þegar hann þóttist ætla að skipa mér fyrir
sneri ég mér við svipfýldur og öskraði eitt-
hvað á móti.
Veð sgölum koma aftör í sgöd, eða eitt-
hvað ámóta, korraði oft í honum. Hvað vill
mannfjandinn, hugsaði ég einatt með mér
og taldi réttast að troða nefinu á honum
upp í hann.
En svo fór ég á undarlegan hátt að finna
til samstöðu með honum. Þegar hrandi af
brettunum, sem við höfðum hlaðið á, og hás
og stirðlunduð djúprödd lúgumannsins uppi
á dekkinu minnti mig á stöðu mína í sam-
félagi eyrarinnar, þá fannst mér betra að
eiga einhvern samstöðumann. Ég fór að
bera mig éftir tungutaki hans, og komst
að raun um, að ekki var tiltakanlega erfitt
að skilja hvað hann sagði, ef menn vissu að
ö þýddi líka u og e þýddi líka i .Og ég fyr-
irgaf honum, þótt hann reyndi stundum að
sýna vald sitt gagnvart mér.
Raunar kom hann mér einu sinni gjörsam-
lega í opna skjöldu. Eitt kvöldið þegar ég
var farinn að berja mér af kulda og við
biðum brettanna niðri í lestinni, þá sneri
hann sér að mér og glennti upp augun á
sérstæðan hátt. Auðheyranlega hafði hann
lengi beðið færis á að ávarpa mig, enda
vafðist honum tunga um tönn.
Hv... umlaði í honum.
Hann gerði aðra tilraun, og nú tókst
honum að koma allri setningunni út úr sér
óbrenglaðri.
Hvaða húsdýr er skyldast fílnum?
Ég gat engu svarað þótt ég stritaðist við
að grafa heilann, og þótt það auðvitað há-
bölvað. Hann horfði framan í mig og í fyrsta
sinn tók ég eftir því að hann hafði gríðar-
stór augu, sem nú bára vitni um óblandna
og einlæga sigurgleði. Mér varð þarna undir-
eins ljóst að þessi augu vora eini lykillinn
að sálu hans.
Þetta veit hann ekki ræfillinn og þykist
samt vera í skóla, sagði hann.
Og þegar hann hafði notið þess nokkra
stund að sjá mig standa á gati, bætti hann
við og saug herfilega upp í nefið af ánægju.
Það er svínið.
Upp frá þessu urðum við samheijar í
lífsbaráttunni; tveir lágstéttarmenn i sam-
félagi eyrarinnar.
Svo fór ég aftur í skólann.
Árin liðu án þess að ég kæmi nálægt
eyrarvinnu. Að því kom að ég lauk stúdents-
prófi. Ég ákvað að gera hlé á námi og réðst
í vinnu sem blaðamaður. Það var á jóla-
föstu, fyrsta vetur minn á blaðinu, að mér
var fengið það verkefni að skrifa um hag
aldraðra í þjóðfélaginu í fyrsta sinn var
mér nú fengið verkefni, sem ég taldi mér
á nokkurn hátt samboðið: Áður hafði ég
mestmegnið fengist við að snara heimsku-
legum blaðafréttum upp úr útlendum ög
heimskulegum blöðu'm.
Ég tókst því sannarlega feginn á hendur
hið viðamikla verkefni mitt, og var staðráð-
inn í að skapa mér nú loks þá viðurkenn-
ingu sem ég þóttist eiga skilið. Ég ákvað
að eiga viðtöl við nokkra aldraða, ýmist á
elliheimilum eða annars staðar og fá þá til
að lýsa hag sínum.
Ekki man ég lengur hvers vegna mér kom
í hug að fara á fund hins gamla samstarfs-
manns míns af eyrinni. Raunar hafði ég
aldrei verið viss um hvað hann var gamall;
nefið olli þvi, eins og fleira, að aldur hans
var torráðinn af andlitinu. Ég taldi þó víst
að nú hlyti hann að vera farinn að nálgast
sjötugt.
Ég hringdi til hans að kvöldlagi, snemma
í desember.
Hann þekkti mig undireins.
Ég spurði hvort ég mætti hitta hann. Ég
væri sem sé að undirbúa útgáfu á dálitlum
blaðsnepli og vildi gjarnan birta samtal við
hann þar.
Ég fann að hann var ekki hrifinn af
þeirri hugmynd.
Þér er velkomið að hitta mig, hvenær sem
þú vilt, en ég vil ekki vera í neinu blaði,
svaraði hann. Ekki í neinu blaði.
Við mæltum okkur samt mót í húsi hans,
enda taldi ég víst að ég myndi síðar geta
talið hann á að samþykkja birtingu við-
talsins.
Ég þrammaði til hans eitt kvöld nokkra
síðar, i kuldahryssingi og slyddu. Hann kom
til dyra, strokinn og spariklæddur eins og
væri hátíðardagur, ellegar gesturinn mikið
stórmenni.
Hann bauð mér til stofu.
Það er steytingur í honum, sagði hann.
Ætli hann sé að ganga í norðrið?
Það er ekki ósennilegt, sagði ég.
Yiltu ekki kaffi? spurði hann.
Ég þáði kaffið og hann skenkti mér í
handmálaðan postulínsbolla, sem augsjáan-
lega hafði ekki oft verið notaður. Það sá
til botns, þótt bollinn væri fullur.
Má ekki bjóða þér appelsínu með, spurði
hann.
Ég varð hálfhvumsa, enda hafði ég ekki
áður borðað appelsínu með kaffi.
Jú, þakka þér fýrir, gjarnan, heyrði ég
samt sjálfan mig segja, og fann hönd mína
seilast til ávaxtarins í hendi hans.
Við vorum nokkra stund þöglir og fláðum
börkinn utan af appelsínunum. Þær brögð-
uðust engu betur með kaffi en ég hafði
búist við. Síðan tók ég skarið og dró upp-
tökutæki úr tösku minni.
Það var eins og honum litist illa á tækið.
Er nauðsynlegt að nota þetta? Ég kann
ekki að tala í tæki.
Hann lét samt undan þrábænum mínum,
og lágt suð tækisins var undirleikur sam-
tals okkar.
í fyrstu þurfti ég ekki að spyija hann
neins. Hann rakti æviferil sinn óbeðinn.
Hæruhvítur og ijóður, spariklæddur og
strokinn sat hann í hálfrökkrinu og skýrði
mér frá leyndardómum sínum. Hann hafði
auðheyranlega raðað orðunum í huga sér
áður en ég kom. Frásögn hans var skýr og
greinargóð og í rauninni á vandaðri íslensku,
þrátt fyrir flámælið.
En ég hætti fljótlega að taka eftir því
sem hann sagði; mér fannst ég hafa heyrt
þessa sögu oft, og ég þyrfti ekki að hlusta
á hana einu sinni enn. Mér fannst þetta
vera sama sagan og allir hinir höfðu sagt;
allt það aldraða fólk, sem ég hafði talað við
vegna greinarinnar. Augu mín tóku að
hvarfla um stofu hans. Mér sýndust hús-
gögnin vera frá fjórða eða fimmta áratugn-
um; þau vora flest orðin slitin. í einu horn-
inu var gamalt 'útvarp.^ Stórt útvarp, með
hjálmi úr brúnum viði.Ég fór að velta því
fyrir mér hvernig hljómaði í þessu útvarpi.
Það hlyti að vera fjarlægur hljómur, djúpur
hljómur. En svo staðnæmdust augu mín á
gamalli mynd, sem hékk á einum veggnum.
Þetta var ljósmynd af ungri konu, slegin
brúnum litblæ. Þessi unga kona horfði á
rhig, að mér fannst. Samt var myndin auð-
sæilega gömul og konan hlaut líka að vera
orðin gömul. En ég gat ekki haft af henni
augun. Skyldi hann hafa þekkt hana?
Draumkenndar hugsanir flögruðu um huga
minn. Nei, það gat ekki verið. Hún var allt-
of falleg, konan sú arna, til að hann gæti
hafa þekkt hana. Mér fannst hún horfa á
mig með óræðum svip og ég gat ekki gert
upp við mig hvort hún brosti eða ekki, hvort
hún var glaðleg á svip eða alvarleg.
Ég hrökk allt í einu við. Hann var hætt-
ur að tala. Hann þagði og horfði á mig.
Gríðarstórum augum, og það rifjaðist upp
fyrir mér að þau vora lykillinn að sálu hans.
Þekktirðu hana spurði ég og benti á
myndina á veggnum.
Hann svaraði ekki.
Þekktirðu hana, endurtók ég.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9. SEPTEMBER 1989 7