Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.1990, Qupperneq 5

Fastaráð tónskálda til eflingar samvinnu um allan heim, sést hér fyrir framan Kurhaus í Wiesbaden í júní 1934. Jón
Leifs stendur yzt til hægri. Er það tilviljun að hann stendur einn, líkt og utan við hópinn.
nú var svo komið, að landamæri Þýzkalands
voru einungis í þriggja mílna fjarlægð fyrir
norðan tékknesku höfuðborgina.
Nazistar lögðu hald á eigur Riethoffjöl-
skyldunnar í Teplice-Sanow. Með mikilli
fyrirhöfn og harðfylgi tókst Jóni Leifs þó
að fá þýzk yfirvöld til að yfirfæra megin-
hluta þessara eigna á sitt nafn sem lögleg-
an heimanmund eiginkonu sinnar, og gat
hann þannig framfleytt fjölskyldu sinni og
komið íjármunum til tengdaforeldranna sem
þá voru í feium á ýmsum stöðum. Hinn 15.
marz 1939 tók þýzki herinn Prag. Vera
kann að Erwin Riethof hafi þá verið látinn,
en að öllum líkindum var móðir Annie ein
af þeim rúmlega fimm þúsund gyðinga-
flóttamönnum sem Gestapó handtók daginn
eftir. Siðar var hún myrt í einhverjum þrælk-
unar- eða útrýmingarbúðum nazista.
Á þessum þungbæru tímum hélt Jón Leifs
áfram við tónsmíðar sínar. Fyrsti hluti ór-
atoríunnar Eddu I op. 20 var að fullu sam-
inn 1939, — raddskrár (partítúr) voru hrein-
skrifaðar með íslenzkum textum og þýzkri
þýðingu Felix Genzmers. Á fyrstu þremur
mánuðum styrjaldarinnar samdi hann því
næst fyrsta strokkvartett sinn, Mors et vita
op. 21, sem lýkur með íslenzka tvísöngslag-
inu „Húmar að mitt hinzta kvöld. “
Sama dag og Þjóðveijar hernámu Dan-
mörku og Noreg, hóf Jón Leifs að semja
litla kantötu fyrir þijár einsöngsraddir og
kammerhljómsveit, Guðrúnarkviðu op. 22.
Þetta eddukvæði er sorgaróður og endur-
speglar tónverkið vafalaust þann þunga
harm, sem tónskáldið bar í bijósti á þeirri
skeijalausu vargöld sem skollin var á.
sálmalög op. 17b fyrir blandaðan kór og
orgel, ennfremur Þijár orgelprelúdíur op.
16, Nocturne op. 19 og auk þess einá tón-
verkið sem var nokkru stærra í sniðum:
Tveir íslenzkir söngdansar op. 17a fyrir
sóló, kór og hljómsveit.
Frá og með 30. janúar 1933 var pólitískt
andrúmsloft í Þýzkalandi gjörbreytt; Jón
Leifs var í mægðum við gyðingafjölskyldu
sem í senn tryggði Leifsijölskyldunni viðun-
andi efnahagslega afkomu og var á sama
tíma í stöðugri lífshættu. Jón gerði sér þetta
ljóst og reyndi allt sem hann gat til þess
að komast burt úr Þýzkalandi. í því skyni
réð hann sig árið 1934 í hlutastarf hjá
Ríkisútvarpinu, og var ætlun hans, að fjöl-
skyldan flytti skömmu síðar öll til Reykja-
víkur.
En eiginkonan kaus hins vegar að vera
áfram um kyrrt í Þýzkalandi, og brátt reynd-
ist ómögulegt að fá greidda út ijármuni
hennar úr þýzkum bönkum. Upp frá því
varð Jón Leifs að vera á stöðugu flakki á
milli Reykjavíkur og Rehbriicke. Marta
Kolossa man eftir því, að heimilisfaðirinn
var á stöðugum ferðalögum, en þegar hann
hélt erindi í íslenzka Ríkisútvarpinu, fór
barnfóstran með dæturnar tvær, þær Snót
og Líf, til Amdts kennara í Rehbriicke.
Hann átti að líkindum nægilega öflugt út-
varpstæki til að ná hinni veiku útvarpssend-
ingu frá íslandi.
Enn Syrtir í álinn
Eftir að hafa á árunum 1936 og ’37 lenti
í illvígum deilum við útvarpsráð, hætti Jón
Leifs skyndilega störfum hjá Ríkisútvarpinu
og hvarf aftur til Þýzkalands. Ástandið
þarlendis var þá orðið þannig, að engan
veginn reyndist auðvelt fyrir Leifsfjölskyld-
una að komast burt úr landinu. Um þetta
leyti gerir Jón frumdrög að viðamesta tón-
verki sínu: Hann hefst handa við að semja
fyrsta hlutann af óratoríunni Eddu op. 20.
Textabókin hefur varðveitzt, og hafði hann
lokið við hana hinn 25. maí 1932. Af texta-
bókinni má sjá, að Jón hafði upprunalega
ætlað sér að semja tetralogíu með Hring
Wagners — þ.e. fjórar samstæðar hetjuóper-
ur — í huga eða þó öllu heldur andhverfur
þeirra tónverka Wagners. Jón Leifs var
þeirrar skoðunar, að Richard Wagner hefði
í hetjuóperum sínum gróflega misþyrmt
fornnorrænum goðsögnum, og var það ætl-
an Jóns að sýna umheiminum þessar goð-
sagnir í sinni réttu mynd.
Útlendingur án fastrar stöðu og að auki
kvæntur gyðingakonu var ekki beinlínis vel
settur í Þýzkalandi þeirra tíma. Einasti bak-
hjarl og öryggi ijölskyldunnar í því gífurlega
þjóðfélagslega umróti var íslenzkt vegabréf
Jóns. Hinn 6. júní 1934 setti hann hins
vegar nafn sitt undir skjal, sem að vísu
tryggði honum eins konar tilverurétt í
Þýzkalandi en var annars pólitískt séð mjög
svo óviturlegt af honum. Síðar átti þó eftir
að koma í ljós að þetta skref varð mjög
lærdómsríkt fyrir hann. Jón Leifs gerðist
sem sagt einn af stofnendum hins svo-
nefnda Fastaráðs (Stándiger Rat fúr die
internationale Zusammenarbeit der Komp-
onisten) og fulltrúi íslands í því ráði, en það
var stofnað hinn 6. júní 1934 í sambandi
t. e 1 f' s
Potsdam-^tÚhbrUclce, Wiesengrund 2
Dhtífá-ku Annie geb. Riethof, Vollliidin
Mit Voll.lUdln verheiratet. Sondergen.

—rnrnc • 1 ■
BeKA 20 301
217

gen
geb.l.5*99
geb: 11.6.1897 Teplltz-Schönau._.
getauft: 6. 1. 1916 11 - ‘
Komponist und Dlrlgent .
Staatsangehörigkeit Island _ _____■ "■ ■
Er teilte im Weltkrieg freiwillig dae deutsche Los und trat in-der— uíC(
islandischen Presee fUr Deutschland ein.1923 wird er auf den in
Deutschland rege werdenden Gedanken aufmerksam und'in derdami
völkischen Presse empfand er. positiv fur völkische und nord:
Gedanken und blieb dieser' Linie bls heute treu (Ref .Cunz ilesiílinisteriuii
Er-organisierte 1926 eine Gastspielreise der-HamburgerrjPfiilharmoniker—
Uber Skandinayien und laland und wirkt in 17.Konzert!é{þ'iUr J>euischla»iL.
1922 war er das stárkste Bindeglied deutschen'KUnstförtums nach -iBlahd
und -förderte die - deutschen Beziehungen dorthin.iÍy?4-1937-war- Leifs-amrt
islándischen Staatsrundfunk tátig und beeinfií^ste die Brogrammgestal-
tung im wesentlichen Masse zu Gunsten Leutéehlands."..... ' cr:.?> :■ r
Er ist GrUnder und Islands' Delegierte rtsJ i'Stándigen Rat fUr -die—Inter-4
nationale Zusammenarbeit der Kompni^tea,,. Er hat seit 25 Jahren seinen
WohnBÍtz in'Deutschland' beibehalýeío-und s ich" 1933 vorbehartXÖET-zum~ ..
nationalsozialistischen Deutschl^nd-bekannt___________________ ] '
Lt.Bericht des Chafs der Sioh'eíneitspolizei u.des SD v.29.5.41 wird
das-Auftreten des 1. und B^errau als anmassend empfúnden.’Béi— Strassen-T-
sammlungen hat er oich(UyLter dem Hinwel s,dass er Auolánder .sel,abweirT__
send verhalten. s~\\J
-----------.............. '

Persónuskilríki Jóns frá Þýskalandi nasismans. Þarna sést m.a., að tekið er fram
að kona hans sé „VoIIjudin“, sem þýðir „hreinn Gyðingur“.
við tónskáldahátíðina í Wiesbaden. Fasta-
ráðið hafði aðalbækistöðvar sínar í Wiesbad-
en, þar til það var leyst upp árið 1944. í
þau tíu ár sem Fastaráðið starfaði var tón-
skáldið Richard Strauss forseti þess. Strax
á fyrsta starfsári Fastaráðsins áttu fulltrúar
frá 20 ríkjum sæti í því, þ.e.a.s. frá Belgíu,
Búlgaríu, Danmörku, Finnlandi, Frakklandi,
Hollandi, íslandi, Ítalíu, Júgóslavíu, Lett-
landi, Noregi, Póllandi, Svisslandi, Spáni,
Stóra-Bretlandi, Svíþjóð, Tékkóslóvakíu,
Ungveijalandi, Austurríki og Þýzkalandi.
Fastaráðið var stofnað í þeim tilgangi að
verða mótvægi við ISCM (International
Society for Contemporary Music) og var það
ætlun Richards Strauss að koma ISCM end-
anlega á kné sem leiðandi samtök tón-
skálda, og samtímis vildi Strauss lögleiða
flutningsrétt á sínum eigin verkum um allan
heim. I sambandi við þing Fastaráðsins í
Wiesbaden árið 1935 voru haldnir norrænir
tónlistardagar. Jon Leifs hélt hátíðarræðu
við setningu norrænu tónlistarhátíðarinnar
hinn 26. apríl og á eftir var orgelkonsert
hans frumfluttur. Hátíðarræðan var meiri-
háttar hylling íslands og þótti viðstöddum
blaðamönnum mikið til koma. Farið var lof-
samlegum orðum um orgelkonsert Jóns í
blöðunum og túlkun Kurts Utz á verkinu
þótti frábær. Á síðari þingum Fastaráðsins
voru nokkur önnur verk Jóns Leifs flutt við
og við, en undirtektir voru þó misjafnar.
Eftir því sem nær dró lokum áratugarins
átti Jón og ijölskylda hans stöðugt erfiðara
uppdráttar í Þýzkalandi þjóðernissósíalista;
sem skapandi listamaður átti hann eftir að
verða illilega fyrir barðinu á þeirri andúð
sem bæði Reichsmusikkammer og áróð-
ursapparat Goebbels, das Propagandamin-
isterium, kyntu undir af kappi gegn óæski-
legum aðilum, stjórnmálasamtökum og kyn-
þáttum sem taldir voru skör lægri í mann-
legu samfélagi. Einn helzti hugmyndafræð-
ingur Nazistaflokksins var Alfred Rosen-
berg og fóru völd hans sífellt vaxandi um
þessar mundir. Ein af þeim pólitísku kenni-
setningum sem Rosenberg lét setja á oddinn
í starfsreglum Reichsmusikkammer var, að
hver sá tónlistarmaður, sem kvæntur var
gyðingakonu, skyldi í fiestum tilvikum með-
höndlaður sem hálfgyðingur; slíka menn
ætti aftur á móti að öðru jöfnu að reka úr
Reichsmusikkammer. Jón Leifs var þó ekki
rekinn úr þessari stofnun þar sem hann var
íslendingur og var auk þess álitinn vinyeitt-
ur Þjóðveijum. íslenzkt ríkisfang veitti hon-
um hins vegar engin önnur forréttindi en
réttinn til að dvelja í Þýzkalandi. Vorið
1941 var Jón ennþá meðlimur Reichsmusik-
kammer.
Vargöld
Haustið 1938 var ástandið orðið mjög svo
ógnvænlegt. Þegar íslendingar héldu 20 ára
sjálfstæðisyfirlýsingu landsins hátíðlega, 1.
desember, fannst opinberum aðilum í Þýzka-
landi, að Jón Leifs hefði í orði og athöfnum
gefið ættjarðarást sinni alltof lausan taum-
inn og viðhaft ögrandi ummæli um Dani.
Hitler-stjórnin var einmitt þá að leita hóf-
anna hjá ríkisstjórninni í Kaupmannahöfn
um að Danir veittu Þýzkalandi hernaðarað-
stoð fyrir innlimun Súdetahéraðanna í þýzka
ríkið. Af þessum sökum tóku nazistayfir-
völd anddanskan áróður Jóns Leifs mjög
óstinnt upp.
Ennþá alvarlegri var þó sú pólitíska árás
sem foreldrar Annie urðu fyrir um svipað
leyti. Hinn 2. október lét Hitler þýzkan
herafla haida inn í Súdetahéruðin og innlima
þennan hluta Tékkóslóvakíu í Þýzkaland.
Tengdaforeldrar Jóns flýðu til Prag, þar sem
Erwin Riethof var fæddur og átti ættingja
og vini sem þau hjónin gátu leitað til. En
Lítilsvirtur Opinberlega
Hinn 10. marz 1941 átti Jón Leifs eftir
að bíða sinn mesta ósigur og þola auðmýk-
ingu sem skapandi listamaður. Var það í
sambandi við tónskáldakvöld í salarkynnum
Preussische Akademie der Kunste í Berlín.
Eftir að flutt hafði verið divertimento fyrir
hljómsveit, fiðlukonsert og stuttur píanókon-
sert, kom röðin að Orgelkonsert Jóns Leifs,
og var það Kurt Utz sem lék aftur á orgel-
ið, en í þetta skipti stjórnaði tónskáldið
sjálft hljómsveitinni. Kristján Albertsson
varð vitni að því sem gerðist og lýsti því
síðar þannig:
„Ég sat uppi á svölunum og sá ekki niður
í sjálfan salinn, sá ekki að menn voru stöð-
ugt að standa upp og fara, á meðan orgel-
konsertinn var fluttur, þannig að einungis
örfáir voru eftir í salnum undir lokin. Mér
fannst tónverk Jóns Leifs dásamlegt og bjóst
við að það myndi taka undir í salnum af
lófaklappi. Reyndin var sú, að við vorum
innan við tuttugu sem klöppuðum og sátum
mjög dreift í þessum stóra og næstum mann-
auða sal. Jón Leifs snéri sér við og hneigði
sig brosandi, og við tuttugu héldum lengi
áfram að klappa og hann hélt áfram að
hneigja sig, ýmist til hægri eða vinstri og
upp til efri sætaraðanna, fagnandi á svip
eins og þetta hefðu verið óvenjulega stór-
kostlegar undirtektir.“
Viðstaddur þessar ófarir Jóns Leifs í sal
Listaakademíunnar í Berlín var Fritz Stege,
forvígismaður arískrar stefnu meðal Norð-
urlandaþjóða, sem hann spáði nýju blóma-
skeiði. Hann var aðalritstjóri tímaritsins
Zeitschrift fúr Musik en í því blaði hafði
Jón Leifs oft fengið birtar greinar eftir sig
um tónlistarmál. Síðast hafði hann birt þar
fáein minningarorð um hljómsveitarstjórann
Karl Muck sem hafði veitt hljóðfæraleikur-
um sínum í Fflharmóníusveit Hamborgar
leyfi til hljómleikaferðarinnar til íslands.
En eftir orgelkonsertinn hikaði Fritz Stege
ekki við að leiða Jon Leifs á höggstokkinn
í tónlistargagnrýni sinni í Zeitschrift fur
Musik:
Þegar litið er á þá þrúgandi þröngsýni
sem ræður ríkjum í þeim hugarheimi er hér
birtist, svo fráhverfur frjálsu, skapandi hug-
arflugi — hugarheimi sem í mynd mikilúð-
ugrar passacaglíu vekur með mönnum óbeit
og furðu — þá skilja menn hvorki upp né
niður í þessu. Hefur Jón Leifs ætlað sér að
lýsa forsögu íslands í tónum, þegar hraun-
straumarnir flæddu enn yfir og risaeðlur
skóku jörðina er þær þrömmuðu þungstígar
um? Ekki er á annan hátt unnt að útskýra
mikinn fjölda ásláttarhljóðfæra, þar sem
drundi í fjórum pákum og einn nmður var
þrælupptekinn við að ólmast með hamri á
gólfinu af illkvittnislegri þrjósku. Áheyrend-
ur tóku að gerast órólegir en síðar var þeim
skemmt; í staðinn fyrir lófatak eftir loka-
hljóma verksins, kváðu við glymjandi hlátr-
asköll frá þeim sem eftir voru í salnum.
Sú vitneskja, að Gestapómenn voru við-
staddir þessa aftöku coram publicum —
frammi fyrir áheyrendum — undirstrikaði
greinilega, að enginn hélt lengur verndar-
hendi yfir Jóni Leifs. lsland var á táknræn-
an hátt fallið í hendur óvinanna; hinn 10.
maí 1940 höfðu Englendingar hernumið
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15. SEPTEMBER 1990 5