Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.1990, Page 6

landið, og hinn 7. júlí 1941 höfðu Banda-
ríkjamenn, sem þá voru enn þá hlutlausir,
leyst Breta af hólmi sem varnarlið landsins.
Jón Leifs var sannfærður um, að Þjóðverjar
myndu hernema ísland.
Landflótta í Svíþjóð
Auk ófaranna í Berlín gerðust einnig
önnur atvik sem urðu til þess að vekja enn
meiri óróa innan íjölskyldunnar. Hinn 29.
maí 1941 gaf yfirmaður þýzku öryggislög-
reglunnar og leyniþjónustunnar skýrslu um
hortuga fram’komu Jóns og Annie Leifs. I
sambandi við almenna fjársöfnun á götum
úti til styrktar stytjaldarrekstri Þjóðverja
var Jón kærður fyrir að hafa neitað að
leggja nokkuð af mörkum og um leið bent
á, að hann væri útlendingur. Var nú tekið
að fylgjast með þvt' sem fjölskyldan tók sér
fyrir hendur.
Tíunda marz 1941 hafði Jóni Leifs í reynd
verið ‘ útskúfað úr samfélagi listamanna r
Berlín, en hann gat ekki grátið. Þess í stað
var hann gripinn heilagri reiði, og í sama
mánuði hóf hann að semja sína fyrstu og
einustu sinfóníu, Sögusinfóníuna op. 26 fyr-
ir stóra hljómsveit, sex eirlúðra og einkenni-
legt samsafn af ásláttartækjum, þeirra á
meðal steðja, hátt og lágt hljómandi steina,
svipur og tréskildi, leðurskildi og járnsteng-
ur. Sérhver hinna fimm kafla sinfóníunnar
á að lýsa í tónum köppum og kvenhetjum
íslendingasagnanna.
Tónskáldið lauk við að semja sinfóníuna
í júlímánuði 1942. Auk sinfóníunnar samdi
hann annars á þessu tímabili eingöngu söng-
lög og kórverk; fjóra sönglagaflokka með
þremur sönglögum í hverjum, þ.e.a.s. op.
23, 24, 25 og 31. Sá næstsíðasti af þessum
sönglagaflokkum var saminn í beinu fram-
haldi af sinfóníunni og sá síðast taldi við
forníslenzk ljóð; ennfremur fimm flokka af
kórlögum op. 27, 28, 29, 30 og 32, og eru
sömuleiðis þrjú sönglög í hverjum flokki.
Ekki er að fullu vitáð um dagsetningu á
samningu þessara verka Jóns, en þau voru
að öilum líkindum til orðin á árunum 1942
og 1943.
Þegar hér var komið sögu, var ástandið
orðið það ískyggilegt í innanlandsmálum
Þýzkalands, að Jóni varð fullljóst, að það
væri mest um vert fyrir hann og fjölskyldu
hans að komast á einhvern hátt úr landi.
Sautján ára hafði hann komið til Þýzka-
lands á styrjaldartímum; 44 ára að aldri
hvarf hann úr landi aftur á styrjaldartímum.
í október 1943 tóku Bandamenn að varpa
sprengjum á Leipzig, og þar fuðraði allur
sá nótnalager upp sem lá óseldur hjá músík-
forlaginu Kistner & Siegel. Þar með höfðu
síðustu tengslin slitnað. Ernst Ziichner
aðstoðaði fjölskyiduna við að fá fararleyfi
úr landi, og þau fjögur komu sem flóttafólk
tll Stokkhólms um haustið 1943. í Svíþjóð
var um þær mundir ekki hinn minnsti áhugi
á tónlist Jóns Leifs; hann leitaði hófanna
um flutning verka sinna hjá borgarhljóm-
sveitunum í Stokkhólmi, Gautaborg og
Málmey með raddskrárnar af Eddu-órator-
íunni í höndunum, en alls staðar fékk hann
afsvar, sama var uppi á teningnum hjá tón-
listardeild sænska ríkisútvarpsins. Vart gat
heitið að hann umgengist nokkurt sænskt
tónskáld; Kurt Atterberg hafði einungis
samband við hann í sambandi við einhver
atriði varðandi flutningsrétt á tónverkum.
Hilding Rosenberg kallaði Jon Leifs
fúskara, en Moses Pergament sýndi
tónsmíðum Jons þó örlítinn áhugavott.
REIÐARSLAG
Meðan á dvöl Leifshjónanna í Stokkhólmi
stóð á árunum 1944 og ’45 tók sambúð
þeirra auk þess að losna mjög úr reipunum;
hjónabandið var i þann veginn að sigla í
strand. Það var einungis velferð dætranna
og áhugi foreldranna á að veita þeim góða
menntun, sem ennþá tengdi þau Jón og
Annie Leifs saman. Eldri dóttirin, Snót, hóf
nám við Stokkhómsháskóla — hún tók síðar
doktorsgráðu í Vestur-Þýzkalandi — og
yngri dóttirin, Líf, fékk tilsögn í fiðluleik
hjá Charles Barkel, og þótti honum mikið
til hæfileika hennar koma.
En Jón Leifs átti sér enga framtíð sem
tónskáld í Svíþjóð, og um mitt sumar 1945
hóf hann að undirbúa heimferð sína til ís-
iands. Má vera, að hann hafi líka fyllzt
óhugnaði yfir þeim örlögum sem rithöfund-
urinn og vinur hans, Guðmundur Kamban,
hlaut hinn 5. maí 1945 í Kaupmannahöfn,
en hann var skotinn til bana þann dag;
voru þar þrír ákafir danskir föðurlandsvinir
að verki. Jón yfirgaf fjölskyldu sína, sem
þá bjó á Hasselstigen 2 í Solna, og hélt
norður til Petsamo. Þar steig hann um borð
í Esju sem þangað var komin til að flytja
íslendinga frá meginlandi Evrópu heim til
íslands. Um leið og Jón steig um borð, var
hann hnepptur í varðhald, grunaður um

$

Áfánfa.
Ófullgert verk. Hér á bls 212 í 3. hluta verksins sem byggir á Vafþrúðnismálum í
Snorra Eddu, brugðust síðustu kraftarnir Jóni Leifs.
sérstaka samúð með þýzkum nazistum og
samstarf við þá; grunsemdir af þessu tagi
í hans garð voru afar óréttmætar. Sem
ófrjáls maður leit hann aftur ættjörð sína
hinn 7. júlí 1945. Tíu árum síðar átti hann
eftir að láta í ljós þær tilfinningar sem þessi
heimkoma hafði vakið í bijósti hans, en þær
innri hræringar túlkar hann í hljómsveitar-
forleiknum Landsýn op. 41.
Við komuna til Reykjavíkur handtóku
bandarískir foringjar Jón Leifs og færðu
hann til yfirheyrslu, en þegar þar var kom-
ið, var það ekki Bandaríkjamaður heldur
íslendingur sem tók skýrslu af Jóni: Þetta
var Ragnar H. Ragnars, síðar tónskáld og
menningarfrömuður á ísafirði, en hann hafði
gengið í bandaríska herinn í stríðsbyijun.
Eftir að Ragnar hafði yfírheyrt Jón og gert
skýrslu um mál hans, var hann sýknaður
af öllum ákærum og þegar látinn laus.
Hann fékk samt sem áður aldrei fulla upp-
reisn æru í lifanda lífí og tók mjög nærri
sér þessar órökstuddu ásakanir í sinn garð
sem lengi héldust við lýði. Eftir heimkom-
una hófst Jon þegar handa við að skipu-
leggja samtök íslenzkra tónskálda með til-
liti til höfundarréttar, útgáfu og opinbers
flutnings á verkum þeirra. Hann hélt fundi
með íslenzkum tónskáldum um þessi mál,
og hinn 25. júlí 1945 var Tónskáldafélag
íslands stofnað, mjög fyrir hans atbeina og
varð Jón varaformaður félagsins; síðar var
hann kjörinn heiðursforseti þess ævilangt.
Örlögin áttu þó enn eftir að grípa harkalega
inn í lífsferil hans. Vorið 1946 voru þau
Annie og Jón að skilja, og við lögskilnaðinn
var Annie veitt forræði yfir dætrunum. Þær
mæðgumar Annie og Líf áttu sameiginlegt
áhugamál þar sem tónlistin var; þær sátu
oft í þriðju röð í Konserthuset í Stokkhólmi
og hlustuði á sinfóníutónleika. Líf hélt áfram
námi sínu í fiðluleik og sótti jafnvel sum-
arnámskeið hjá Charles Barkel í Hamburg-
sund á vesturströnd Svíþjóðar árin 1945,
1946 og 1947. Lif var glaðvær stúlka og
iðkaði íþróttir. Á hverjum morgni kl. 7 var
hún vön að synda eins kílómetra leið milli
Hamburgsunds og Jakobseyjar. Hinn 11.
júní 1947 var kalt í veðri og allhvasst, og
sænskur sjómaður varaði hana við að leggja
til sunds þennan morgun, en hún svaraði
því til, að hún væri vön að synda þessa leið
hvern einasta dag. Það var í síðasta sinn
sem hin 17 ára gamla stúlka sást á lífi.
Daginn eftir komu þær Annie og Snót frá
Stokkhólmi til Hamburgsunds; „Annie Leifs
var eins og líkneskja ásýndum, stjörf af
sorg.“ Dag eftir dag var leitað að líki stúlk-
unnar, sundið var slætt og leitarflugvél lát-
in fljúga yfir svæðið, en árangurslaust. Á
níunda degi flaut lík hennar upp og var
bjargað nær ósködduðu. Líf var jarðsett í
Reykjavík. Annie og Snót fluttust nokkru
síðar búferlum til Islands, og þar bjó frú
Leifs síðustu æviárin í sámstu örbirgð; átti
hún í reynd fátt annarra muna en fagran
konsertflygil, skreyttan flúri úr innlögðum
viði. Hún andaðist í Reykjavík södd lífdaga
hinn 3. nóvember 1970 og var þá sjötíu og
þriggja ára að aldri.
Allt Hefur Sinn Tíma
Dauði Lífar var gífurlegt áfall fyrir Jón,
lét hann djúpan trega sinn í ljós í mörgum
tónverkum síðar. Requiem op. 33 fyrir kór
a capella var samið árið 1949; með sefandi
vögguvísu-hrynjandi og þýðum blæ er þetta
ein persónulegasta tónsmíð hans og það
verk sem var honum sjálfum kærast. Svipað
eðlis er In memoríam op. 35 fyrir karlakór
og framar öllu annar strokkvartettinn, Vita
(Líf) et mors op. 36, en hann hóf að semja
fyrsta kafla þess verks á afmælisdegi dóttur
sinnar, 19. ágúst 1948. Þótt Jón Leifs væri
opinberlega heimilisfastur í Reykjavík á
þessum ámm, var hann samt með annan
fótinn í Saltsjöbaden í Svíþjóð; dvaldi hann
langdvölum í Grand Pensionat við Strand-
promenaden 1. Það vom reyndar tilfinninga-
bönd sem þá drógu hann til Svíþjóðar: Hinn
3. febrúar 1950 gekk hann að eiga sænska
konu, Theu (Altheu) Maríu Duzzina
Heintz (meyjarnafn Andersson f. 26. marz
1905). Hjónavígslan var í Gamla Uppsala
kyrka sem viss virðingarvottur við norræna
menningu. Thea var mjög vel efnuð, lífsglöð
og mikil heimsdama; Jón Leifs var þriðji
eiginmaður hennar. Thea kunni ekki við sig
í Reykjavík, og hjónaband þeirra stóð aðeins
í rúmlega fimm ár; hjónin skildu 5. apríl
1956. Hinn 15. júlí sama ár kvongaðist Jon
í þriðja sinn, Þorbjörgu Jóhannsdóttur (f.
20. ágúst 1919). Þau hjónin bjuggu á
Freyjugötu 3, og þar átti Jón heimili til
dauðadags. Þau eignuðust einn son, Leif,
sem faðirinn tileinkaði hinn 7. júlí 1957
Skírnarsálm op. 43.
Á ámnum 1950 fram til 1960 vann hann
fremur stopult að tónsmíðum, en frá 1960
og til æviloka semur hann af þeim mun
meira kappi.
Hann samdi hvert tónverkið á fætur öðru;
um áramótin 1960-61 lauk hann við samn-
ingu kórverksins Sumarmál op. 39 nr. 1,
en hann hafði byijað að semja það verk
tólf árum áður. Þá varð til Kvintettinn op.
50 og því næst samdi hann hina einstöku
hljómsveitarkviðu Geysi op. 51 — og er allt
útlit fyrir að það verk eigi eftir að verða
fastur liður hjá stórum hljómsveitum um
víða veröld.
Ragnheiður móðlr hans abdáðlst 30. seþt-
ember 1961 og var þá 88 ára að aldri.
Fyrir útför hennar samdi sonurinn Hinztu
kveðju op. 53. Um svipað leyti lauk hann
við annað íslenzkt tónaljóð en það var hljóm-
sveitarforleikurinn Hekla op. 52. Þetta
snilldarlega samda tónverk átti þó eftir að
orsaka síðustu auðmýkingu hans sem tón-
skálds þegar verkið vr flutt í hátíðarsal
Háskólans í Helsingfors hinn 2. október
1964. Eftir hljómleikana var ýmist dregið
dár að honum og brosað í laumi að þessum
uppbelgda Islendingi með sínar stórlátu
hugmyndir eða menn komu fram við hann
eins og hvern annan fáráð og gáfu ekki
minnsta gaum að því, hvað hann hefði vilj-
að láta í ljós með þessari tónsmíð sinni. En
nú var Jon Leifs orðinn of vanur við auðmýk-
ingu og fyrirlitningu af þessu tagi til að
hann léti sig það miklu skipta. Otrauður
hélt hann áfram að semja tónverk; eftir að
hafa lokið samningu intermezzósins
Víkingasvar op. 54 hélt hann áfram með
það verk sem bakað hafði honum hvað
mestan sársauka: Annan hlutann af óratór-
íunni Eddu. Um vorið 1966 hafði hann að
fullu lokið við óratóríuna, þ.e.a.s. Eddu II.
Strax að því loknu hóf hann að semja lýsing-
una á ragnarökum í Eddu III op. 65.
í aprílmánuði 1968 kom í Ijós, að Jon var
kominn með krabbamein á háu stigi, og var
hann lagður inn á Landspítalann. Hann
hélt samt áfram að semja tónlist á sjúkra-
beði og var viðfangsefnið enn Edda III. Um
miðjan maí fékk hann að fara af sjúkrahús-
inu og dvelja heima um hríð og samdi hann
þá á níu dögum stuttan millikafla fyrir strok-
hljómsveit — Huggun op. 66 — og var það
síðasta verkið sem hann lauk að fullu við.
Þá hélt hann áfram með Eddu ///; síðasta
dagsetningin er skráð 5. júní en handrit
tónverksins er 12 síður til viðbótar. Kraftar
hans voru þá þrotnir. Jón Leifs andaðist
hinn 30. júní 1968, 69 ára að aldri.
Höfundur skrífar í sænska tónlistartíma-
ritið Tonfallet.