Lesbók Morgunblaðsins - 06.10.1990, Qupperneq 10

ísak Harðarson. LJósmy,ld U:sbók/Árni Falur
„Undir ýlfrandi borð-
músík mjölfiðlanna“
Frost. Syfjaðir verkamenn hnipra sig saman í
Heklu-úlpum og rifja upp ævintýri sjónvarpsins
frá því kvöldið áður. Strætisvagninn alltaf of
seinn en í upphituðum bílskúrum bíða glæsikerr-
ur feitra forstjóra sem sofa meðan aðrir strita.
Konur vaska upp og enginn skilur þær.
Frystihúsin eru full af bakveiku fólki. Nið-
ur með arðræningjann.
Með hæfílegri einföldun má segja að
ljóð ungskálda 8. áratugarins hafí ein-
kennst af berorðri ádeilu. Skáldin voru
þjóðfélagslega meðvituð og vildu breyta
heiminum með orðum sínum. Síðan kemur
9. áratúgurinn og dagamir „bera/ við
kaldsólaðan himin/ í þögulli ógn“ (Gyrðir
Elíasson. Svarthvít axlabönd, 1983).
Hljóðið er þungt og einmanalegt í nýgræð-
ingum 9. áratugarins. Sálarlíf skáldanna
tekur við af þjóðfélagsádeilu. Og af ein-
-hveijum ástæðum verður skáldskapurinn
yfírleitt betri.
1982 efndi Almanna bókafélagið til bók-
menntasamkeppni. Annar verðlaunahaf-
anna var ísak Harðarson með sína fyrstu
bók; Þríggja orða nafn.
í byijun ferilsins minnti ísak fremur á
skáld áratugarins á undan og deildi hart
á vonsku heimsins og mannanna. Það
breyttist og með tímanum urðu áherslur
aðrar.
EITT
Ræflatestamentið (1984), önnur bók ís-
aks, vísar í tvær áttir; aftur og fram fyrir
sig. Hún er að mörgu leyti rökrétt þróun
frá Þríggja orða nafn, á ég þar við kröftug-
an og reiðan, en ekki sérlega myndríkan
stíl. Adeilutónninn ræður ríkjum.
Guð var aldrei langt
undan í fyrri bókum
hans, oftast sem „besti
kall“, sem væri „dáldið
farinn að kalka“.
Lesandinn var aldrei viss
hversu mikil alvara lá að
baki. Eftir Útgönguna
þarf hann ekkert að
velkjast í vafa; þar stígur
ísak skrefið til fulls og
skrifar undir tilvist guðs.
Trúarjátning hans er þó
ekki á hefðbundnum
nótum.
JÓN STEFÁNSSON skrifar
um skáldskap ÍSAKS
HARÐARSONAR
Ég er orðinn svo vanur að lifa í stöðugum ðtta
við úlfana í kringum mig,
smæð jarðarinnar,
pyntingar og kúgun um gervallan hnöttin,
Dauðann á himninum
og jafnvel sjálfan mig,
að fínni ég sem snöggvast
til áhyggjulausrar lífsgleði,
verð ég samstundis skelfíngu lostinn!
Hér talar skáld sem treystir orðunum
fullkomlega og vill að ekki fari milli mála
við hvað er átt. Ljóðin eru hörð og eiga
bersýnilega að hreyfa við lesandanum.
Spuming hvort það tekst í þessu tilviki.
Eiginlega er full almennt orðalag á fyrra
erindinu til þess að hrófla við mér. Það
síðara er þó ansi gott.
í fyrstu bókinni örlaði á orðaleikjum og
það færist í vöxt í Ræflatestamentinu, án
þess að verða ríkjandi þáttur. Skáldið reyn-
ir að spila á tungumálið, setja venjuleg orð
í nýtt samhengi; koma lesandanum og sjálf-
um sér á óvart:
Ég veit að kommúnistakapítalistar
eru góðvondir menn
Ég veit að tilgangur lífsins er persónubundinn
og því hafa bundnar persónur
mun meiri tilgang en aðrar.
En alltof oft gerist ádeilan heimtufrek
og skilur hreinlega ekkert eftir handa les-
andanum. Skáldið er of reitt til þess að
skapa iífvænlegan skáldskap. Thomas Mann
lét eina sögupersónu sína, Tóníó Kröger,
fullyrða að menn ættu ekki að yrkja ef hjart-
að væri of heitt. Útkoman yrði klaufalegt
og þunglamalegt ljóð:
Ég veit ekki hver andskotinn er að
— hvort ég er að kafna eða þegar dauður.
Ég þoli ekki þetta gerilsneydda líf,
eða er það kannski eitthvað annað?
Út af fyrir sig er umhugsunarvert hversu
fá skáld valda ádeilutóninum, ná að skapa
með honum listaverk sem bragð er að. Oft
virðist sem Ijóðið hreinlega ráði ekki við
opinskáa og háværa ádeilu. Að vísu eru til
stór boðunarskáld, ég nefni til dæmis Brecht
og rússneska risann Majakovský. En um
ísak verð ég að segja, að bestur er hann
þegar hann staldrar við í orðsmiðju sinni
og lætur reiðina verða að þungri undiröldu
eða ískrandi kaldhæðni. Sá eiginleiki fer
vaxandi í næstu bókum um leið og skáldið
áttar sig á því að orðin eru ekki öll þar sem
þau eru séð.
Tvö
Með Veggfóðraður Óendanleiki (1986)
varð ísak róttækasti fulltrúi íslands í
konkret-ljóðlist.
Konkret-ljóðlist er stefna innan nútíma-
skáldskapar sem rekja má allt aftur til 1905
og dadaistar beittu til dæmis mikið við upp-
haf fyrri heimsstyrjaldar. í konkretljóðum
er prenttæknin notuð til nýstárlegrar upp-
setningar, orð eru slitin sundur — eða stöf-
um víxlað — þannig að nýtt og óvænt merk-
ingarsamband myndast. Á 9. áratugnum
voru það helst ísak' og bræðurnir Gyrðir og
Sigurlaugur Elíassynir sem nýttu sér þetta
form.
Það blasir við að þau skáld sem beita
þessari tækni treysta ekki orðunumi Bar-
áttuskáidið ísak var í kreppu; orðin voru
vafasaniir bandamenn en samt þeir einu sem
buðust. Þá varð að skoða betur:
tarsan vandaríkjaforseti sagði ekkert í dag
að viðstöddu mjölfenni
& olli rökum herpingi í skotgöngum
target matcher jámklóar fretlands
komið hafa í Ijós víðáttumiklir kalblettir
í tölvinningarlífí íslenskra barna...
dagskráin á morgun er óljós vegna
óstöðugs gengis galþjóðastofnunarinnar
gamlar stjörnuspár benda til mikils
fylgishmns mannkynsins um þessar mundir
Þegar svona vel tekst til fyllist einnig
lesandinn tortryggni gagnvart tungumálinu.
Það skreppur saman í klisjuköggul sem
þarf að leysa upp og endurskoða. Skáldið
Isak reynir hér að endurnýja tungumálið.
Fyrir augum lesandans kubbast orðin í sund-
ur og merkingin rambar jafnvel milli tveggja
skauta. Enginn tími gefst til þess að slaka
á við lesturinn og dreyma um fagurfræði-
lega nautn.
í þessari bók nær ísak hápunkti sínum
sem ádeiluskáld. Hann nýtir sér vantraustið
á orðunum og sneiðir framhjá öllum klisju-
pyttunum sem ádeiluskáldin eru svo gjöm
að drukkna í. ísak deilir óspart á fjölmiðlana.
Hann virðist líta á þá sem ósjálfstæð
sefjunartæki, undirseld Kerfí sem einhveijir
Þeir stjóma. Almenningur er ómeðvitaður
um innrætinguna svo skáldið leiðir fram
Óla úr sígildri kennslubók. Óli gæti þá stað-
ið fyrir óspilltan huga bamsins sem býr
ennþá yfír ómengaðri hugsun og stendur
því fyrir utan kerfið (eins og skáldið?):
.. M sá
hinn almenna mann snæða
eigin vanmátt í hvert mál
undir ýlfrandi borðmúsík
mjölfíðlanna
En bestu ljóð bókarinnar eru þegar hann
yrkir umhverfís orðin, Ijóðið. Ljóðið er sett
upp sem andstæða kerfísins. Það er frelsi.
í slíkum tilvikum beitir hann konkrettækn-
inni af mestri list; þanið 1 rúm er ágætis
dæmi. Þar fer ljóðmælandinn í ferðalag:
þegar sól gengur undir
hermir hann eftir fer
niður í óræðarí orð
Lesandinn fylgir honum eftir þar sem
hann fer sífellt lengra og lengra niður og
fínnur „enn furðulegri orð“:
uns loks undir morgun kemst
ekki lengra staddur í orð
lausum grafþöglum klefa alauðum
öðru en steindauðum veggjum
stokkbólgnu myrkri sem treðst
að honum...
Og þarna situr hann fastur langa stund
og kemst ekki neitt, uns upp rennur fyrir
honum lausn eða úrræði, að: „orða klef-
ann!“ Og skáldið tekur undir bjartsýnisorð
Lennons: „yes is the answer“. Ekki er ljóð-
mælandinn fyrr búinn að mæla fram jáið
þegar hann:
f f
e
I
I
u
r
niðrá yfír
borð jarðar
Þetta er snjalit formbragð hjá skáldinu.
Maður bókstaflega svífur í lausu lofti. And-
artak í þyngdarleysi.
Isak rýfur síðan dagskrá óendanleikans
með því að tilkynna að:
Ijóð er
■ að loknu þessu
ÞRJÚ
1987 gefur ísak út Útganga um augað
læst. Lítið er um beinar formtilraunir í bók-
inni, enda erfítt að komast lengra, en í
Veggfóðraður óendanleiki, án þess að fara
út í stæla. Stíllinn er nú lýrískari en áður.
Myndmálið sterkara og á fíngerðari nótum:
nóttin kemur
á inniskóm og svörtum slopp
og stingur mér á kaf
í hlýjan handlegg sinn