Lesbók Morgunblaðsins - 01.06.1991, Qupperneq 3

STEPHAN G. STEPHANSSON
LESBOE
m © s [o]® m ® e ® ® ® m n ®
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór-
ar: Matthías Johannessen, StyrmirGunn-
arsson. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurðs-
son. Ritstjórn: Aðalstraeti 6. Sími 691100.
Forsíðan
er af myndverki, sem nú er til sýnis í Norræna
Húsinu ásamt fleirum eftir danska myndlistar-
manninn Torben Ebbesen. Hann er fæddur 1945,
nam myndlist við Konunglega listaháskólann í
Höfn, var prófessor við Gautaborgarháskóla
1987-89 og er nú verkefnastjóri við Akademíið
í Kaupmannahöfn.-Ebbesen hefur m.a. hlotnast
sá heiður að vera valinn fyrir hönd Danmerkur
til að sýna á síðasta Feneyja-tvíæringi, en einka-
sýningar hefur hann haldið í mörgum Evrópul-
öndum. Myndina á forsíðunni nefnir hann „Heila-
landslag". Hún er 241x211 sm. máluð ofaná ljós-
mynd með shellac, siliconi, brennisteini, akrýl og
ollulitum.
Gangan
mikla
frá Úr til nútímans, heitir gein eftir Úlf Ragnars-
son, lækni, sem þekktur er fyrir áhuga á andlegum
efnum. Hann segir frá merkilegum draumi, sem
hann dreymdi, en tilefnið er raunar ný bók í ritröð
eftir Gunnar Dal, sem fjallar um trú og tilvist Guðs.
Metropolis
er nafn á alþjóðlegri myndlistarsýningu, sem nú
stendur yfir í Berlín og lýkur 21. júlí. Okkar maður
í Berlín, Hjálmar Sveinsson, hefur litið á sýning-
una, sem er um margt glæsileg, en er eins og fleiri
slíkar með ofuráherzlu á það sem gerst hefur í
Þýzkalandi og Bandaríkjunum.
Kveld
- brot -
I rökkrinu þegar ég orðinn er einn
og af mér hef reiðingnum velt
og jörðin vor hefur sjálfa sig
frá sól inn í skuggana elt
og mælginni sjálfri sígur í brjóst
og sofnar við hundanna gelt,—
en lífsönnin dottandi í dyrnar er setzt,
sem daglengis vörður minn er,
sem styggði upp léttfleygu Ijóðin mín öll,
svo liðu þau sönglaust frá mér,
sem vængbraut þá hugsun, sem hófsigáloft
og himininn ætlaði sér,—
hve sáifeginn gleymdi’ eg og sættist við allt,
ef sjálfráður mætti ég þá
í kyrrðinni og dimmunni dreyma það land,
sem dagsljósið skein ekki á,
þar æ upp af skipreika skolast hún von
og skáldanna reikula þrá,—
það landið, sem ekki með o’nálag hátt
í upphæðum neitt hefur bætzt,
þar einskis manns velferð er volæði hins
né valdið er takmarkið hæst
og sigurinn aldrei er sársauki nein,
en sanngirni er boðorðið æðst.
En þá birtist andvakan ferleg og föl
og fælir burt hvíld mína og ró,
og glötuðu sálirnar sækja að mér,
sem sviku það gott í þeim bjó,
og útburðir mannlífsins ýlfra þá hátt,—
það atgervi, er hirðulaust dó.
Og þá sé ég opnast það eymdanna djúp,
þar erfiðið liggur á knjám,
en iðjulaust fjársafn á féleysi elst
sem fúinn í lifandi tijám,
en hugstola mannfjöldans vitund og vild
er villt um og stjórnað af fám.
Þar jafnan eins vafasöm viðskipti öll
og vinarþel mannanna er
sem einliðans, dagaða uppi um kvöld
hjá útlögztum ræningjaher,
sem hlustar með lokuðum augunum á,
að óvinir læðast að sér.
Og villunótt mannkyns um veglausa jörð
svo voðalöng orðin mér finnst
sem framfara skíman sé skröksaga ein
og skuggarnir enn hafi ei þynnzt,
því jafnvel í fornöld sveif hugur eins hátt.
Og hvar er þá nokkuð sem vinnst?
Jú, þannig, að menningin út á við eykst,
hver öld þó að beri hana skammt.
Húrf dýpkar ei, hækkar ei, lengir þó leið
sem langdegis sólskinið jafnt.
En augnabliksvísirinn, ævin manns stutt,
veit ekkert um muninn þann samt.
Stephan G. Stephansson, f. 1853, d. 1927, var úr Skagafiröi, en fluttist ungur til Vesturheims og varð bóndi
í Alberta í Kanada og bjó við svo erfiðar aðstæöur, að bókmenntastarfinu varð hanrrað sinna eftir langan og
erfiöan vinnudag. í Ijóðum hans kemur fram einlæg jafnaðarmennska, gagnrýnin efahyggja og friðarást.
Blómstrar listin
ekki í velsæld?
Eg vil að skáldin séu svöng
mér sýnist að hljóðakraftinn
magni hin tómu garnagöng
en gömul saga að enginn söng
fagurt með fullan kjaftinn.
Svo kvað Þorsteinn Gíslason,
ritstjóri og skáld, árið 1914.
Hann hefur bersýnilega ver-
ið að gera grín að þeirri líf-
seigu goðsögn, að skáld
þurfi að svelta heilu og hálfu
hungri til þess að geta kom-
ið saman bitastæðum kveð-
skap. Ennþá betra var, að skáld væru hæfi-
lega heilsulaus, helzt með berkla. Fáeinum
árum eftir að kviðlingur Þorsteins ritstjóra
varð til, lézt Jóhann Jónsson, skáld, úr berkl-
um úti í Leipzig og hafði þá ort sinn fræga
„Söknuð“. Ekki hefur það orðið til að draga
úr trúnni á heilsuleysi skálda, sem hafði lifað
góðu lífi allt frá því Hallgrímur Pétursson
orti Passíusálmana undir oki holdsveikinnar.
Annars dugði að vitna í þá Sigurð Breiðfjörð
og Bólu-Hjálmar; hvílík snilld, enda voru
þeir oft á hungurmörkum og Sigurður Breið-
fjörð þar að auki drykkfelldur. Það var Krist-
ján Fjallaskáld líka og þjáðist þar að auki
af þunglyndi. Atlt hlaut það ; að stuðla að
markverðum bókmenntaafrekum. Þjáningin
var einskonar systir skáldskaparins, ef ekki
alger forsenda fyrir því að náðargáfan fengi
að njóta sín.
Hitt var ekki eins oft viðrað, að ýmisskon-
ar embættismenn, sem voru bezt settir allra
í hinu frumstæða bændaþjóðfélagi okkar,
þurftu ekki endilega að vera amlóðar í skáld-
skap. Þar nægir að benda á Bjarna Thorar-
ensen, amtmann á Möðruvöllum, senv fann
að vísu fyrir kuldanum á tindi hefðarinnar,
enda þótti hann hrokafullur; að minnsta kosti
fékk skáldbróðir hans, Hjálmar í Bólu að
kenna á því. Einnig mætti nefna Grim
Thomsen á Bessastöðum, Mathías Jochums-
son, prest í Odda og á Akureyri, Hannes
Hafstein, ráðherra, Jón Thoroddsen sýslu-
mann og Steingrím Thorsteinsson, kennara.
Á okkar tímum svelta skáldin ekki fremur
en aðrir, en þau geta farið í hundana eins
og hinir, ef þau bera ekki gæfu til að umgang-
ast áfengi með varúð, hvað þá aðra vímu-
gjafa. Sumir hafa orðið undir í þeirri baráttu
og kynnst þjáningunni, en ekki verður séð
að skáldskapurinn hjá þeim hafi blómstrað
að sama skapi.
Sumir telja víst að skáldskapargyðjan
forðist þá, sem leggja í vana sinn að ganga
í jakkafötum og með bindi. Aftur á móti eru
slitnar gallabuxur taldar gyðjunni þóknanleg-
ar og hæfilega subbulegt útlit. Sumar mann-
vitsbrekkur telja til dæmis, að skáld sem
tekur að sér að vera varaforstjóri hjá Sony
og gengur þar af leiðandi í jakkafötum
hvunndagslega, eigi sér litla von um skáld-
skaparlegan árangur. Að vísu kynnist hann
af eigin raun sérstökum heimi og stórbrotn-
um veruleika, sem við hin getum bara ímyn-
dað okkur. En að honum gagnist þessi kynni
af framandi heimi er fráleitt, vegna þess að
hann gengur í jakkafötum og með bipdi.
Við erum enn að burðast með furðulegar
og þröngsýnar skoðanir á því, að árangur. í
skáldskap sé háður einhveijum ytri merkjum
klæðaburðar og llfsmáta. Eða þá að sæmileg-
ur efnahagur sé beinlínis slæmur fyrir skáld.
í því sambandi má rifja upp, að Einar Bene-
diktsson orti mörg s'ín stórbrotnustu ljóð á
því árabili, þegar hann lifði auðmannslífi
erlendis. En Einar var eldhugi og hugsjóna-
maður; það gerði gæfumuninn. Hann lifði
eins og greifi einn daginn, klæddist skósíðri
ioðkápu og gekk með hvíta hanska. En Ein-
ar kynntist því líka að vera auralaus og jafn-
vel niðurlægður eins og þegar gleymdist að
bjóða honum í konungsveizluna á Alþingis-
hátíðinni 1930. Kristján Albertsson hefur
sagt eftirminnilega frá því. Þannig skiptust
andstæðurnar á í lífi Einars. En hugsjónirnar
sagði hann aldrei skilið við og skáldskapar-
gáfan yfirgaf hann ekki fyrr en heilsan bilaði.
Á nýliðnum vordögum átti ég tal við einn
af öldungunum I hópi íslenzkra skálda. Tal
okkar barst að ljóðlistinni á vorum dögum,
sem hefur ekki orðið til að vekja þessu skáldi
bjartsýni. Hann ræddi einkum um skáldskap
hinna ungu, sem eiga að erfa landið og
fannst kveðskapur þeirra bæði meinlaus og
gagnslaus. Og hvað átti hann við?: Hugsjón-
ir vantaði, brennandi hugsjónir um betra
mannlíf, betri heim. Hugsjónin snýst nú orð-
ið um að fá starfslaun, sagði hann, það er
allt og sumt. Skáldskapurinn gengur útá það
að raða huggulega saman orðum, og sé um
eitthvert innihald að ræða eða meiningu, þá
er það svo dulið og óljóst, að ljóðið nær ekki
að miðla því til lesandans, sagði þessi vinur
minn.
Ég held tízka og tíðarandi eigi mestan
þátt í því, ef svo er, en ekki starfslaun og
annað slíkt. Skáldin ’ eru í naflaskoðun og
kannski mætti kalla það egóisma, sem er til
að mynda afskaplega langt frá því blossandi
hugsjónabáli, sem birtist t ljóði Stephans G.
Stephanssonar hér að ofan. Samt hefur
heimsósóminn ekki lagast til muna frá því
þetta var ort. Þegar Steþhan G. segir: „Og
þá sé ég opnast það eymdanna djúp,“ og
síðar í sama erindi: „en hugstola mannfjöld-
ans vitund og vild / er villt um og stjórnað
af fám“, þá koma upp í hugann hörmungar
Kúrda, stríðið í Eþíópíu, hungrið í mörgum
Afríkulöndum og kúgun víðsvegar í heimin-
um. Það virðist alltaf vera jafn langt í land.
Stephan G. hefði verið vel að starfslaunum
kominn í sínu þrotlausa basli, „sem styggði
upp léttfleygu ljóðin mín öll / svo liðu þau
sönglaust frá mér“. Ef eitthvað „styggir
upp“ ljóð skáldanna núna og kemur í veg
fyrir, að ungt hæfileikafólk geti leitað sér
listmenntunar hér og erlendis þá eru það
ekki fjötrar féleysis eða álag erfiðisvinnu
eins og hjá Klettafjallaskáldinu. Nýlega hefur
verið upplýst - og því hefur ekki verið mót-
mælt - að 750 manns séu við listnám, annað-
hvort heima á íslandi eða í útlöndum. Yfir-
gnæfandi meirihluti þessa hóps er við nám
í myndlist og tónlist. Við höfum sannarlega
hrundið í framkvæmd hugsjóninni um tæki-
færi til náms handa öllum sem vilja.
En á þessu máli eru líka tvær hliðar. Kenn-
ari til margra áratuga við Myndlista- og
handíðaskóla Islands hefur sagt í viðtali í
þessu blaði, að einn af hverjum tíu af þessu
fólki hafi hæfileika, sem réttlæti þann tíma
og þá fjármuni sem fara í námið hér og
kannski framhaldsnám erlendis. Að löngu
námi og mörgum árum liðnum finnst þessu
fólki, að það eigi beinlínis rétt á að lifa af
því, sem það hefur lært. Ég hef orðið var
við að of margir koma heim með þá hug-
mynd að þeir geti lifað af listinni og þurfi
ekki að eyða tímanum í aðra vinnu. Að sjálf-
sögðu gengur það ekki upp hér í fámenninu
og þarna er óviljandi verið að stofna til von-
brigða um leið og námsdraumar eru látnir
rætast. Hjá ungu tónlistarfólki, ekki sízt
söngvurum, verður þetta spurning um fram-
tíðar búsetu í útlöndum, eða segja skilið við
list sína ella.
GÍSLl SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 1. JÚNÍ 1991 3