Lesbók Morgunblaðsins - 07.12.1991, Blaðsíða 7

Eiríkur fráneygi er kominn
út á íslenzku eftir 100 ár
Haggard skrifaði Eirík
fráneyga eftir að hafa
ferðast um ísland á
hestum. Kveikjan var
hrifning höfundarins á
íslenzkum
fornbókmenntum og
sögusviðið er að mestu
leyti á íslandi. Því má
það furðulegt teljast, að
fyrst nú eftir 100 ár, er
sagan að koma út á
íslenzku.
Þorgrímur Þórðarsoh Gudmundsen,
kennari, sem gerðist fylgdar- og leið-
sögumaður Haggards í íslandsför hans.
Einar Þórðarson, prentari og eigandi
Landsprentsmiðjunnar. Það var líkið
af honum, sem Haggard sá á Neðra-
Hálsi og lýsti svo fagurlega.
Eftir FRANK PONZI
Sir Henry Rider Haggard (1856-1925), höfundur sögunnar um
Eirík fráneyga.
Henry Rider Haggard var haldinn einlægri hrifn-
ingu á íslenzkum fornbókmenntum eins og
margir samtímamenn hans á Viktoríutímabil-
inu. Árið 1888 sótti hann heim land þeirra
Egils og Njáls til að kynnast íslenzkum sögu-
slóðum áður en hann hóf að rita skáldverk
sitt, Eiríkur fráneygi. Hann ferðaðist um
landið í fimm vikur og þegar hann hélt aft-
ur heimleiðis var hann alelda vegna allra
þeirra mögnuðu áhrifa sem landið og fortíð
þess höfðu haft á hann. Á heimleiðinni lenti
hann í sjóslysi og litlu munaði að hann léti
lífið en skipið sökk undan ströndum Orkn-
eyja. Fyrir vikið hófst hann ekki handa við
ritun skáldsögu sinnar fyrr en seint í ágúst
eða mánuði eftir heimkomuna. En um jóla-
leytið lá handritið fyrir í endanlegri gerð
og árið. 1891 kom fyrsta útgáfa sögunnar
út í 10 þúsund eintökum á vegum Charles
Longman í London. Sama ár kom hún út í
New York og ári síðar var hún gefin út í
Kaupmannahöfn í danskri þýðingu P. Jern-
dorff-Jessen. Enda,þótt um það bil 15 verk
eftir H. Rider Haggard hafi verið þýdd á
íslenzku kemur Eiríkur fráneygi núna fyrst
fyrir sjónir íslenzkra lesenda og skýtur það
nokkuð skökku við því sagan er byggð á
íslenzkum fornbókmenntum og sögusviðið
er ísland að mestu leyti. Til að bæta úr
þessari löngu töf kemur bókin út á íslenzku
um þessar mundir þegar nákvæmlega 100
ár eru liðin frá fyrstu útgáfu hennar.
Þegar þessi sérstæða sögulega skáldsaga
Haggards birtist kom hún mörgum vinum
hans á bókmenntasviðinu í Englandi í opna
skjöldu. Menn höfðu ekki búizt við því að
höfundurinn, sem þegar hafði áunnið sér
frægð fyrir verk sín, Námar Salómons kon-
ungs, She og Allan Quatermain, myndi leita
sér að yrkisefni í norrænum sögnum frá
10. öld. Eigi að síður var henni tekið með
mikilli hrifningu eins og öðrum bókum hans
og hún öðlaðist brátt stóran lesendahóp.
Sagan af Eiríki fráneyga virtist í fljótu
bragði framandleg og hálfgerð tímaskekkja
en eigi að síður gagntók hún unnendur
skáldsagna 19. aldar í Englandi og á Norð-
urlöndum og með henni jókst hróður Hagg-
ards handan Atlantsála. Dönsk þýðing bók-
arinnar kom í bókaverzlanir á Islandi árið
1892, ári eftir frumútgáfuna í London. Bók-
in seldist sérlega vel í Englandi. Hún tendr-
aði hugarflug lesenda á Viktoríutímabilinu
— þeirra sem tóku iðnbyltinguna í arf —
en margir þeirra voru gagnteknir af íslenzk-
um fornbókmenntum og höfðu sumir farið
til íslands í pílagrímaferðir — til lands goð-
sagnanna þar sem hetjulegar orrustur höfðu
verið háðar og dáðir drýgðar.
Áður en Haggard fór til íslands til að
skynja sögusvið verks síns af eigin raun
heimsótti hann William Morris, íslandsvin-
inn og rithöfundinn, sem hafði tvisvar kom-
ið til landsins og var vel að sér í bókmennt-
um þess og menningu. Morris bauð Hagg-
ard til málsverðar á heimili sínu og þar
spjölluðu þeir saman. Viðræðurnar urðu
Haggard mjög örvandi og minnisstæðar.
Síðar skýrði Haggard svo frá: „Ég minnist
þess, að við brottförina hefði ég vel getað
hugsað mér að örlögin hefðu líka gert mig
að sósíalista.”
Ilaggard kom til Reykjavíkur 19. júní
ásamt vini sínum A.G. Ross. Morris hafði
látið hann hafa bréf til Þorgríms Þórðarson-
ar Guðmundsen, tungumálakennara, sem
annaðist leiðsögn erlendra ferðamanna á
íslandi um sumartímann og tókst honum
að fá hann til að fylgja sér um landið. Þor-
grímur útvegaði hesta til ferðarinnar og
eftir tveggja daga dvöl í Reykjavík hélt leið-
angurinn af stað áleiðis til Þingvalla. Leiðin
lá um Mosfellsdal og Mosfellsheiði og komu
þeir fyrst við á sögustaðnum Mosfelli, þar
sem Egill Skalla-Grímsson dvaldist síðustu
æviár sín og er sagður hafa verið jarðsett-
ur. Haggard færði sér síðan í nyt í bók sinni
Eiríkur fráneygi ýmsa eðlisþætti Egils sem
fram koma í persónu Skalla-Gríms. Annað-
hvort hefur hópurinn dvalist í litlu timbur-
kirkjunni að Mosfelli eða slegið upp tjöldum
í grennd hennar sem hún stóð á hæð við
hliðina á hinum forna kirkjugarði. En tveim-
ur mánuðum eftir brottför þeirra félaga var
hún rifin. Ferðalangarnir hafa væntanlega
ekki haft hugmynd um að niðurrif kirkjunn-
ar yrði síðar efniviður í bók (Innansveitar-
króníku eftir Halldór Laxness), sem yki
hróður sögustaðarins eins og Egils saga og
Eiríkur fráneygi.
22. júní, daginn sem Haggard varð 32
ára, stóð hann á Þingvöllum og horfði yfir
Öxará og Almannagjá. Hann hafði meðferð-
is litlar svartar minnisbækur og í einni
þeirra stendur skrifað: - „Hvar eru þau öll
- Gunnar, Hallgerður, Grettir og Skarphéð-
inn, Njáll, Flosi og öll hin? Dag eftir dag
sáu þau kalda birtuna falla á snæviþakin
fjöllin, þau gerþekktu sérhvern þöglan hyl
árinnar og hveija sprungu og stein í Al-
mannagjá, - en hvar eru þau? Getur verið
að þau séu horfin að eilífu? Vell frá spóa
bergmálar yfir höfði manns, hrafn krunkar
á flugi og villiönd flýtir sér að hreiðri sínu
við vatnið. Þetta er svarið, eina svarið sem
þeir fá, er leita þess sem var ... Einungis
dyggðir þeirra lifa enn.”
Leiðangurinn dvaldist um nótt í tjöldum
við Geysi og hélt síðan áleiðis að Gullfossi
sem hafði djúp áhrif á rithöfúndinn. Eiríkur
fráneygi kemur til veizlu Ásmundar til að
líta augum Gudrudu fögru (eða Guðrúnu)
og verður að fara yfir Gullfoss því að honum
eru aðrar bjargir bannaðar. Frá Gullfossi
hélt hópurinn yfir Hvítá og dvaldist nætur-
sakir í Hruna' hjá rosknum prófasti, síra
Jóhanni Kristjáni Briem. Næsta morgun
snæddu þeir hjá honum skyr og kríuegg í
morgunmat og héldu síðan til Bergþórs-
hvols, þar sem Haggard rifjaði upp í huga
sér atburði þá sem leiddu til Njálsbrennu.
Næsta dag, 27. júní, var Haggard kominn
að Hlíðarenda og þar skrifaði hann eftirfar-
andi: „Þar sem ég sit og skrifa þetta stóð
forðum skáli Gunnars, sem ég get greinilega
merkt - skálinn var byggður við brekkuna
- og rétt hjá mér, vinstra megin við húsið,
eru geilarnar sem hundurinn Sámur var
ginntur ofan í og drepinn í aðförinni að
Gunnari. Lævirkinn syngur nú þar sem
Gunnar barðist og féll eftir að Hallgerður,
kona hans, hafði svikið hann.”
Lilias Haggard, dóttir rithöfundarins,
skrifaði síðar ævisögu hans og segir hún að
á þessum slóðum, innan um steina á stangli
þar sem haugur Gunnars er sagður vera,
hafi sagan af Eiríki fráneyga orðið til. Þarna
tók Eiríkur á sig mynd í huga höfundarins,
sverð hans Hvíteldur, sem enginn maður
fékk staðizt, Gudurda (eða Guðrún) hin
fagra og galdrakvendið Svanhildur föður-
lausa, ólgandi eins og hafið að vetri, og
örlögin sem nornirnar skópu þeim á tímum
hinna heiðnu guða.
Eftir að Haggard og Ross komu aftur til
Reykjavíkur, 2. júlí, héldu þeir til veiða í
Laxá í Kjós. Þeir dvöldust um hálfs mánað-
arskeið á Neðra-Hálsi hjá Þórði Guðmunds-
syni, hreppstjóra, og Guðrúnu Guðmunds-
dóttur konu hans. Snemma morguns varð
Haggard fyrir reynslu, sem átti eftir að
hafa varanleg áhrif á hann. „Eftir að við
höfðum snætt morgunverð fórum við út til
að ná í veiðistangirnar okkar í tjaldinu.
Enginn bærði á sér - ekki einu sinni Björn
(fylgdarmaður) en við heyrðum fótatak uppi
á bæjarloftinu en þar hafði gamall maður,
frændi gestgjafa okkar, látizt um nóttina.
Síðan barst söngur út um opinnn gluggann
- fjölskyldan söng yfir honum íslenzkan
útfararsálm eitt það fegursta og áhrifa-
mesta sem ég hef nokkru sinni heyrt. Þá
heyrðum við að líkkistan var borin niður,
loki hennar var lyft svo að við gætum séð
ásjónu hins látna, fallegt gamalt andlit,
hvítt eins og vax. Líkmennirnir báru byrði
sína yfir mýrarnar niður að vatnsbakkanum.
Seglum var lyft og báturinn sigldi brott.”
Hinn látni var Einar Þórðarson, 69 ára
að aldri, og hafði áður verið kunnur prent-
ari í Reykjavík og lengi eigandi Landsprent-
smiðjunnar. Á síðari árum dvaldist hann að
Neðra-Hálsi og lézt þar 11. júlí. Sálmurinn,
sem sunginn var yfir kistu hans, var vafa-
laust Allt eins og blómstrið eina eftir Hall-
grím Pétursson. Vatnið, sem Haggard minn-
ist á,.var í rauninni Laxárvogur, en á þeim
tíma var hann viðkomustaður báta, sem
sigldu til Reykjavíkur, en þar var Einar
borinn til grafar. Þessi atburður hafði djúp-
stæð áhrif á Iiaggard og greypti sig inn í
minni hans. Hann hefur ef til vill tengt
hann ómeðvitað rómantískum og dularfull-
um samsvörunum 19. aldar um ferðina yfir
ána Styx eða frægri mynd sem Arnold
Böcklin dregur upp í „Eyju hinna dauðu”.
Hvað sem því líður vaknaði af atburðinum
á Neðra-Hálsi hugmynd, sem Haggard not-
aði 6 árum síðar í bók sinni, Stella Fregelius.
Þegar Haggard var að veiðum í Laxá
kyrra íslenzka sumarnótt undir háum hlíðum
Reynivallaháls birtust honum svipir frá
Eiríkur fráneygi mætir Skallagrími á
úr útgáfunni frá 1891.
söguöld og tendruðu frjótt ímyndunarafl
hans. „Mikilúðleg svört fjöllin umlykja
mann, er nálgast sú skamma stund sumar-
næturinnar, þegar dimman hvelfist yfir svo
að augun greina vart fluguna á ánni. Yfir
himininn færist gráleitur drunginn en síðan
verður hann bláleitur og draugalegur - allt
virðist óraunverulegt og einmanaleikinn er
ólýsanlegur. - Línan þýtur aftur og aftur
út í ána og hugurinn reikar og lítur myndir
frá Svínafelli, drauga sögualdarinnar og ís-
lenzkar hetjur, ásamt konum sínum, ríða í
fylkingu eftir fjallastígunum þarna.”
Eftir dvölina á íslandi var hugur Hagg-
ards fullur af hugsýnum úr fjarlægri fortíð
Mosfelli. Teikning eftir Lancelot Speed
en á næsta leiti var skelfileg og raunveruleg
upplifun. 20. júlí stigu þeir Ross um borð
í gufuskipið Copeland, en aðalfarmur þess
voru íslenzkir hestar sem nota átti í kola-
námúm í Skotlandi og Englandi. Skömmu
eftir að skipið hafði siglt frá Reykjavík, og
var komið út á opið haf skall á ofviðri, sem
stóð linnulaust í þijá sólarhringa. Skipið
þurfti að halda kyrru fyrir úti á rúmsjó að
miklu leyti allan tímann. 24. júlí lægði vind-
inn en nú tók við svartaþoka og fyrir vikið
var útilokað að komast í skjól. Hestarnir á
þilfarinu drápust nú einn af öðrum úr
hungri og afleiðingum þess að hafa staðið
langtímum saman úti í köldu sjávarroki og
þess vegna reyndi skipstjórinn í örvæntingu
sinni að sigla gegnum þokuna. Þokunni létti
25. júlí en áhöfn skipsins og farþegar sáu
sér til skelfingar að skipið var komið upp
að þverhníptum klettum Stroma, sem liggur
undan Katanesi í Pentlandsfirði, og sjávar-
föllin báru það inn í brimrótið. Allar tilraun-
ir skipstjórans til að breyta stefnu skipsins
og keyra vélarnar aftur á bak reyndust
árangurslausar og illræmdir straumar Pent-
landsfjarðar þeyttu Copeland áfram eins og
rekaviði og skelltu því upp að klettunum
þar sem það hékk.
Skipun var gefin
um að losa björg-
unarbáta en hún
leiddi til ringul-
reiðar og reyndist
auk þess árang-
urslaus því að bát-
arnir, sem höfðu
aldrei verið notaðir
áður, komust ekki
í sjóinn því að akk-
eriskraninn hafði
laskazt, og þó þeir
hefðu komizt á flot
vantaði tappa í þá
flesta. Skipið lá
upp við klettana,
fylltist smám sam-
an af sjó, skutur-
inn marraði í kafi
og það gat á hverri
stundu sokkið of-
an í hafdjúpin.
Hugrakkir íbúar
Stroma hættu eig-
in lífi og limum
með því að hrinda
báti á flot í skynd-
ingu og reyndu að
komast að skipinu
án þess að slást utan í klettana í straumrót-
inu og hætta á að sökkva með því. Eftir
nokkrar árangurslausar tilraunir tókst þeim
að bjarga öllum farþegunum, en örfáum
klukkustundum síðar sást mastur skipsins
hverfa ofan í hafið. Aðeins fáir hestanna
lifðu af, en flestir þeirra bárust veikburða
og hjálparvana með hvítfyssandi straumnum
og drukknuðu að lokum. Haggard þóttist
þess viss að einn hestanna hefði borið hann
á baki sér í íslandsleiðangrinum.
Haggard skrifaði grein um slysið, sem
hafði nær kostað hann lífið, og birtist hún
í Illustrated London News 18. ágúst 1888
ásamt tveimur myndskreytingum undir fyr-
irsögninni „Þegar Copeland fórst”. 29. sama
mánaðar byijaði hann á sögu sinni Eiríkur
fráneygi. Fyrsti maðurinn, sem fékk að sjá
drögin að verkinu var Andrew Lang (1844-
1912), frábær rithöfundur og sérfræðingur
í Hómerskviðum. Hann varð frá sér num-
inn. „Ég hef lesið fjóra kafla, þar á meðal
Gullfoss, og mér fmnst þú aldrei hafa gert
betur.” Síðar skrifaði hann: „Ég vil ekki
vera með neinn fagurgala en það kemur
mér á óvart að nokkur skuli skrifa slíka
sögu nú á tímum. Charles Kingsley, [rithöf-
undur (1819-1875)] hefði eyðilagt hana með
heimspekilegum vaðli. Ég hef varla séð
nokkuð sem er ekki í fullkomnu samræmi
... Af því sem ég hef lesið tel ég þetta vera
meistaraverk á sviði bókmennta.” Ralpþ
Bergen Allen (1935) fullyrðir í ritgerð sinni
„Old Iceland Sources in the English Novei”
að Eiríkur fráneygi standi framar öllum
enskum skáldsögum sinnar tegundar.
Skírnir birti umsögn um bókina árið 1891.
Deilur urðu með gagnrýnandanum, Jóni
Stefánssyni, og Hannesi Þorsteinssyni, rit-
stjóra, sem fjaliaði um skrif Jóns í Þjóðólfi
9. desember 1892
XLIV, nr. 57.
Hannes sagði að
umsögnin væri illa
skrifuð og manna-
nöfn og örnefni
væru svo rang-
færð og villandi að
vafasamt væri
hvort gagnrýn-
andinn hefði nokk-
urn tímann lesið
bókina. Sjálfur
hafði Hannes lesið
danska þýðingu
verksins og sagði
hana spennandi og
mjög læsilega en
frásögn höfundar
væri mjög einföld
borin saman við
íslendingasögurn-
ar og höfundur
hneigðist til að
leggja of mikla
áherzlu á dulræna
fyrirboða. Honum
fannst söguper-
sónur ekki vera í
samræmi við hinar
sönnu mannlýs-
ingar íslendingasagna eins og þeir kæmu
lesendum þeirra fyrir sjónir og því væri
bókin ekki markverð sem söguleg skáld-
saga. Þetta var ríkjandi sjónarmið á þeim
árum er litið var á Islendingasögurnar nán-
ast sem heilög vé og söguleg sannindi.
Mönnum leyfðist ekki að taka texta þeirra
með léttúð og hrófla við honum. Hér gæti
verið komin skýringin á því, hvers vegna
bókin var ekki gefin út á Islandi fyrr en
núna, 100 árum síðar. Eigi að síður lýkur
Hannes grein sinni með svofelldum orðum
„að maður þarf ekki að fletta mörgum blaðs-
íðum til að viðurkenna að höfundurinn er
skáld”.
Síðan þetta var skrifað hafa margir rit-
höfundar breytt bókmenntalegri persónu-
sköpun, túlkað atburði og persónur á nýjan
leik og einfaldað forna texta, m.a. íslend-
ingasagna, til að fá betra samhengi og gera
verkin læsilegri. Sumir halda jafnvel að
þetta sé leiðin til að auka á ný vinsældir
Islendingasagna, einkum meðal lesenda af
yngri kynslóðinni. Þau atriði, sem Hannes
lagði bókinni til lasts, voru einmitt þau sem
Haggard vildi vísvitandi ná fram. Hann
skrifar aðgengilegan texta og leggur
áherzlu á dulrænu, hugboð og fyrirboða og
ef til vill er það þess vegna sem verk hans
höfða til lesenda fyrr og nú.
Árið 1978 kom út bók eftir Peter Berres-
ford EIlis, „Voice from the Infinite”, og fjall- '
aði um Haggard sem talaði til lesenda sinna
á Viktoríutímabilinu og hefur áhrif á marga
nútímalesendur. Haggard var í miklu áliti
meðal rithöfunda sinnar kynslóðar vegna
frásagnargáfu sinnar og hugmyndaauðgi
en í þeim flokki má nefan Robert Louis
Stevenson, Andrew Lang, Rudyard Kipling,
J.M. Barrie, Marie Corelli og W.E. Henley.
Haggard hefur einnig hlotið lof frá rithöf-
undum síðari tíma. Olíkir rithöfundar eins
og D.H. Lawrence, C.S. Lewis, Henry Mill-
er og Grahame Greene þakka honum ýmis
áhrif, sem hann hefur haft á þá. Þeir, sem
skrifað hafa um kenningar Freud og Jung,
hafa talið verk hans verð rannsókna og
Jung taldi sjálfur að með bókum sínum
hefði Haggard lagt fram mikilsverðan skerf
til «álarfræði.
Haggard hafði verið tjáð að dóttir Viktor-
íu drottningar, sem einnig hét Viktoría og
var keisaraynja í Þýzkalandi, væri ákafur
aðdáandi bóka hans og svo hefði einnig
verið um eiginmann hennar, Friðrik keisara,
sem var nýlátinn. Haggard skrifaði henni
og spurði, hvort hann mætti tileinka henni
íslenzku söguna sína. Hún varð mjög glöð
yfir þessari beiðni og kvaðst hlakka mjög
mikið til að fá bókina. Tileinkunin, formáli
höfundar og myndskreytingar eftir Lancelot
Speed voru í fyrstu útgáfu verksins.
í stuttu máli sagt er Eiríkur fráneygi
innblásið skáldverk byggt á Íslendingasög-
unum eftir mikilsverðan, nafntogaðan höf-
und sem átti gnótt af ímyndunarafli og
kunni þá list að segja góða sögu - og hér
er hún loks komin á íslenzku eftir heila öld.
Collingwood var hér á ferðinni.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7. DESEMBER 1991