Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1992, Qupperneq 3

m © [ffl m m ra iíi e lai iii n m m m
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavik.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór-
ar: Matthías Johannessen, Styrmir Gunn-
arsson. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurös-
son. Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 691100.
Forsíðan
Myndin er af málverki Francis Bacons, „Portret af
Isabel Rawsthorne standandi á götu í Soho“, 1967.
Hún er birt í tilefni umfjöllunar um málarann, sem
nú er nýlega látinn. Bacon var íri að uppruna og
velgdi enga skólabekki, en varð á tímabili áhrifa-
mesti málari heimsins og eignaðist marga spor-
göngumenn. Sjá nánar í grein á bls 6-7.
Forsjálni
var ekki hin sterka hlið Neanderthalsmannsins. Vís-
indamenn telja að hann hafí lifað frá degi til dags
og að kynin hafi mestan part haldið sig hvort út
af fyrir sig, en konurnar sáu um afkvæmin. Þessi
óforsjálni hefur ef til vill orðið til þess, að Neandert-
halsmaðurinn dó út. Þetta er síðari grein um nýjar
rannsóknir á þessu efni.
Lúpínan
er eins og flestir vita hingað komin frá Alaska. Hún
breytir ekki aðeins ásýnd landsins, heldur bætir hún
jarðveginn. Borgþór Magnússon skrifar grein um
Alaskalúpínuna og segir þar m.a., að þrátt fyrir
allt verði að hafa gát á í útbreiðslu lúpínunnar.
Pýþagóras
og Brynjólfur biskup, er heiti á grein eftir Einar
Pálsson, og hvaða þræðir gátu nú hafa legið á milli
þeirra? Hvert atriðið af öðru í táknmáli íslendinga
benti til þeirra hugmynda, sem kenndar eru við hinn
forngríska speking og nú er vitað að Brynjólfur bisk-
up þekkti vel.
HEIÐREKUR GUÐMUNDSSON
Á vatns-
bakkanum
Næturkul frá daladrögum
dögg af grasi blés í morgun.
Leið svo fram að lygnu hafi,
léttur þytur fór um engið.
Sveigðust hægt í sunnan golu
safaríkar bleikjufjaðrir.
— Rísa nú í tjómalogni,
rétta sig. Og skrjáfið þagnar.
Vatnið andar enn við bakkann
ofurhægt með froðu á vitum.
Blikar það sem bráðið silfur,
brotnum geislum endurkastar.
Ein á ferð til friðarstöðva
fram á djúpið, hálf í kafi,
hefur önd, sem skauzt úr skúta,
skorið rák á spegilflötinn.
Heiðrekur Guðmundsson fæddist að Sandi í Aðaldal 1910 (sonur
Guðmundar skálds Friðjónssonar) og andaðist á Akureyri 1988, þar
sem hann hafði lengst af átt heima, verið verka- og verzlunarmaöur
og jafnframt stundaði hann ritstörf. Fyrsta Ijóðabók hans, Arfur öreig-
ans, kom út 1947.
B
B
Fuglamaður
Skáldin gömlu og kæru sem
ortu í rímnastíl voru ekki
ævinlega vönd að kenning-
um, stundum vegna þess
að þau rötuðu í rímnauð.
Þau áttu það til að sjóða
ýmislegt skrýtið saman. Til
að mynda var Sónar- eða
Boðnarkeyta kenning sem merkti skálda-
mjöður, af því að sá drykkur var að nokkru
geymdur í kerum sem hétu Són og Boðn,
og þaðan rændi Óðinn honum frá jötninum
Suttungi, eins og frægt er. Keyta merkir
aðallega gamalt, staðið þvag, en einnig fyrr-
um vilpa, díki.
Slík og þvílík kenningasmíð gæti verið
lítið sýnishorn þess „leirburðarstagls" á ís-
landi sem fyllti breiða byggð á dögum Fjöln-
ismanna. Þeir snerust hatrammir gegn því,
einkum Jónas og Konráð, sem skopstældu
það líka í vísum sem þeir bjuggu til; sumar
ortu þeir hvor til annars af fjöri og fyndni.
Benedikt Sveinbjarnarson Gröndal setur
á einum stað neðanmáls í Dægradvöl, hinni
listilegu sjálfsævisögu sinni, vísukorn sem
hann segir að „íslendingar í Höfn (eða
Konráð)" hafi ort um Jónas Hallgrímsson,
þegar hann dvaldist á vetrum í Reykjavík
árin 1839-42, en ferðaðist á sumrin víða
um land til náttúrufræðirannsókna. í vís-
unni er þess getið, að skáldið sitji glöðum
huga hjá kvenmanni (,,seims-brík“). Eftir
því sem Gröndal fer orðum um, þá er hér
átt við þá konu (ekkju) í Reykjavík sem
elti Jónas á röndum og var að gera út af
við hann með ágengni, lagðist jafnvel á
glugga hjá honum, þegar hann átti heima
í Dillonshúsi veturinn 1841-42, því borið
hafði fyrir hana í draumi, sagði hún, að
Jónas ætti að verða seinni maðurinn sinn.
Um allt það stand er til reiðiþrungið bréf
frá skáldinu til bæjarfógetans í Reykjavík,
ritað í apríl 1842.
Vísa Konráðs — vafalítið var hann höf-
undurinn, úr því Gröndal skýtur nafni hans
að sérstaklega — er undir fínum rímna-
hætti (þríhringhent stikluvik) og hljóðar
þannig:
Keytu freyddi froðan rík
fuglamanns úr höfði,
situr hann greiddur seims hjá brík
sorgum sneyddur í Reykjavík.
í fyrripartinum segir, að fuglamaðurinn
hafi verið mjög iðinn við að yrkja; „keytu-
froða“ er skáldskapur, og vantar þó lið í
kenninguna, en slíkt var síður en svo neitt
einsdæmi; þjóðin kunni rímnamálið svo vel,
að hún skildi þar nánast allt sem fyrir hana
var lagt, og má hugsa sér að línurnar hafi
verið stílaðar með sérstakri hliðsjón af því.
Konráð vissi hvað hann sagði, þegar hann
kallaði góðvin sinn fuglamann, því Jónas
lagði sig snemma eftir fuglafræði. Hið fyrsta
sem hann samdi í náttúruvísindum, svo
mönnum sé kunnugt, er ritgerð sem hann
las upp á fundi íslendinga í Kaupmanna-
höfn í febrúarmánuði 1835, tuttugu og sjö
ára að aldri, og prentuð var að honum látn-
um í 9. árgangi Fjölnis 1847 undir heitinu
Yfirlit yfir fuglana á íslandi. Jónas hóf (lík-
lega upp úr 1840) að semja nýtt og nákvæm-
ara fuglatal en fram kom í þessari ritgerð.
Það urðu því miður drög ein, líkt og fleira
sem liann tók sér fyrir hendur í vísindum;
heilsubrestur Jónasar og síðan dauði hans
langt fyrir aldur fram batt endá á svo margt
sem hann hafði haft í áformi.
Um fjóra íslenzka fugla orti Jónas Hall-
grímsson kvæði sem aldrei gleymast: heið-
lóuna, ijúpuna, grátittlinginn og örninn
hvíta á Hornströndum. Mikið ‘fuglakvæði’
í aðra röndina eru einnig erfiljóð hans um
Bjarna Thorarensen, kveðin 1841, fimm
erindi, sem hefjast á hinum fleygu orðum:
Skjótt hefir sól brugðið sumri. Þar er „fann-
hvítur svanur“ og „grátþögull harmafugl",
„uglur“, „ellisár örn“, „hrafnaþing“ og
„haukþing", allt saman í táknlegri merk-
ingu. Bjarni Thorarensen er hvort tveggja
í senn: svanur og örn; svanurinn táknar
skáldið, örninn táknar valdsmanninn.
Einn fugl, öllum öðrum fremur, hefur þó
margur maður í hjarta sínu tengt Jónasi
Hallgrímssyni, líkt og skáldið hefði eignazt
hann sem gjöf frá guði og eigi hann nú að
einkavini um tíma og eilífð. Þetta er lítill
söngfugl, skógarþrösturinn. Jónas kallar
hann í Gunnarshólma birkiþröst, enda segir
hann í þeim drögum að íslenzku fuglatali
sem áður var nefnt, að skógarþröstur sé
„algengur um allt land þar sem er birkiskóg-
ur“. Fleiri orðum fer hann ekki um þennan
vin sinn á þeim stað.
í sonnettunni Ég bið að heilsa, sem Jónas
orti í Sórey á Sjálandi 1844, ári fyrir dauða
sinn, er skógarþrösturinn vorboði. Það orð
mun Jónas hafa notað fyrstur manna, eins
og mörg önnur snjallyrði, að minnsta kosti
þekkjast ekki sem stendur eldri dæmi þess
úr íslenzku ritmáli. Nú er það tamt landsins
börnum. „Vorboðinn ljúfi“, hver kannast
ekki við það? Nákvæm hliðstæða orðsins
vorboði er til í þýzkri ljóðagerð fyrir daga
Jónasar, Friihlingsbote, og er haft um fugla
sem boða vorið með komu sinni, t.d. nætur-
gala, lævirkja og svölu. í dönsku er til orð-
ið forársbebuder; þó hef ég ekki séð til-
greint eldra dæmi þess en frá seinni hluta
19. aldar.
En hver er, í raun og veru, „vorboðinn
ljúfi“ á íslandi nú á dögum? Því er skjótsvar-
að: Það er ekki skógarþrösturinn hans Jón-
asar, heldur heiðlóan. Til hennar sást óvenju
snemma í ár, bæði í Skaftafellssýslu og
Reykjavík, að því er sagði í fréttum, og þá
var lóan beinlínis kölluð „vorboðinn ljúfi“.
Hún, sá indæli fugl, á þá nafngift sannar-
lega skilið. Og ekki er nein hætta á því,
að Jónas Hallgrímsson fyrtist við, þótt svo
sé til orða tekið um heiðlóuna. Énda veit
hann sjálfsagt hinumegin grafar, ef honum
varð að trú sinni, að þrösturinn hans er
ekki lengur sá farfugl á íslandi sem hann
var á fyrri hluta 19. aldar. í meira en sex
áratugi hefur skógarþrösturinn nú haldið
kyrru fyrir í Reykjavík og nágrenni allan
veturinn, og kannski hegðar hann sér eins
víðar um land. Það er eitthvað annað en
þekktist í uppvexti skáldsins, því að í áður-
nefndri ritsmíð, Yfirliti yfir fuglana á ís-
landi, segir Jónas — með beinni skírskotun
til áheyrenda, sem flestir höfðu víst gengið
í skóla á Bessastöðuni — að skógarþröstur-
inn komi snemma á vorin og ætli „þá að
deyja úr kulda; þá er hann heima við hús
og bæi, og þið munið víst eftir hópunum
sem stundum sátu á Bessastaðatúni. Engan
okkar grunaði þá að þeir væru nýkomnir
úr langferð lengst sunnan úr löndum".
Þótt skógarþrösturinn, birkiþrösturinn,
sé nú hálfgildings staðfugl á Islandi, er
hann farfugl um alla tíð í sonnettu Jónas-
ar, og kemur snemma á vorin. í sönnum
skáldskap þegja klukkurnar.
HANNES pétursson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 23. MAI1992 3