Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1992, Page 7

„Lífið allt er blóðrás
og logandi undu
ann 4. þessa mánaðar lézt málarinn Francis
Bacon, þá staddur á Spáni, 82 ára. Morgun-
blaðið sagði frá því í frétt daginn eftir svo sem
eðlilegt mátti telja, því Bacon var ofurstimi á
sviði myndlistar. Hann var að ýmsu leyti mik-
ið ólíkindatól; varla með almennilega barna-
skólamenntun að baki og alls enga myndlist-
arskólun. Honum tókst samt, eftir að hin
gífurlegu áhrif Picassos voru farin að fjara
út, að verða á tímabili áhrifamesti myndlist-
armaður heimsins. Þessi alls óskólaði maður
myndaði, ef svo mætti segja, skóla, sem var
stældur um víða veröld og á tímabili voru
Baconáhrif mjög ríkjandi í verkum ungra
listamanna og auðvelt er að benda á dæmi
um þessi áhrif í íslenzkri myndlist á tíma-
bili, - og þau eru jafnvel ennþá við lýði hjá
sumum.
Bacon tókst það sem allir myndlistarmenn
keppa að, hver með sínum hætti: Að hitta
sinn nagla á höfuðið. Og hvaða nagli var
það sem Bacon hitti svo eftirminnilega?
Baconsnaglinn er sá nagli sem snýr að
manninum, eða ættum við kannski að segja
mannskepnunni. Það er sá nagli sem varð
til í djöfulgangi stríðsáranna og hertur var
í kalda stríðinu. Það var komið endanlega
í ljós, sögðu menn, að homo sapiens, hinn
viti borni maður, er skepna sem reisir útrým-
ingarbúðir fyrir meðbræðUr sína. Heimurinn
er ein þjáning; hann er táradalur. í ótelj-
andi verkum sporgöngumanna Bacons, var
maðurinn orðinn kjötsksrokkur, oftar en
ekki sundurtættur.
Menn viðurkenndu að þetta væri kannski
ekki geðslegt myndefni; ekki aðlaðandi
heimspeki. Bacon afneitaði reyndar allri
heimspeki í tengslum við verk sín. Þegar
ég spurði nokkra íslenzka myndlistarmenn
um álit þeirra á myndlist Francis Bacon,
voru svörin sem svo: „Hann sýnist hafa
verið haldinn mannfyrirlitningu, en málverk-
ið var pottþétt", og „hann er að sumu leyti
ógeðslegur, en sem málari er hann yfir-
burða góður“. Time magazine sagði: „Hann
gerði ljótleikan fagran“ og „verk hans eru
eitt allsherjar memento morí (mundu eftir
dauðanurri)“.
Sjálfsmynd frá 1969.
ÍRSKUR AÐ UPPRUNA
Francis Bacon er í blöðum og bókum
talinn enskur málari. Hann er þó Iri að
uppruna og uppeldi; fæddur í Lower Bag-
got Street í Dýflinni 28. október 1909,
eitt af fimm börnum Christine Winifred
Firth og Edwards Anthony Mortimer Bac-
Stúdía fyrir nautaat nr. 1, 1969.
on, fyrrum hermanns. Eftir að Francis
fæddist sneri faðirinn sér að hrosatamn-
ingum og þótti skrautlegur persónuleiki.
En á heimilinu var hann harðstjóri. Þar
var ekki neitt, ellegar í uppeldinu, sem
hugsanlega gat fætt af sér áhuga á mynd-
list. Þegar fyrri heimsstyijöldin brauzt út,
1914, fékk tamningamaðurinn vinnu á
War Office, miðstöð stríðsrekstrarins, í
London og þá fluttist fjölskyldan þangað.
Skömmu síðar fluttust þau aftur til Ir-
lands og næstu árin gekk ekki á öðru en
flutningum milli Englands og írlands. Þau
áttu varla að heitið gæti fast heimili.
Francis þjáðist á barnsaldri af asma og
þessvegna stundaði hann ekki neitt mark-
vist barnaskólanám; írskur klerkur tróð
þó einhverju í hann eftir 19. aldar aðferð-
um. Drengurinn þurfti umfram allt að
læra að aðlagast sífellt breyttum aðstæð-
um og það gerði hann. Og eins og svo oft
áður þegar verðandi listamenn áttu í hlut,
kom amman við sögu og var ljós punktur
í tilveru drengsins. Þessi móðuramma
Bacons átti stórt hús á írlandi; hafði átt
þijá eiginmenn og var um það bil að gift-
ast þeim fjórða þegar hún féll frá. Hjá
henni ríkti fijálslegur andi, en heima hélt
faðirinn uppi púritanískum aga og það var
heldur betur tekið í lurginn á Francis,
þegar hann var staðinn að því að máta
undirföt móður sinnar; tilhneiging, sem
átti eftir að koma betur í ljós síðar.
MÓTUNARÁR - BERLÍN OG
PARÍS
Svo virðist sem þessi atburður hafi orð-
ið til þess að Francis fór endanlega að
heiman, þá 17 ára. Þá tóku við lifnaðar-
hættir sem voru jafnvel enn meira á skjön
við það hefðbundna en áður hafði verið.
Hann lenti í slagtogi með fólki af sama
tagi; fólki sem leit á það sem æðst lífs-
gæða „að gera ekkert“. Hinn ungi Bacon
hefur líklega verið letingi eftir íslenzkri
skilgreiningu.
Engin skýring finnst á því, að allt í einu
er hann kominn svo til staurblankur til
Berlínar 1928. Þó var það rökrétt. Berlín
var líkt og framhald af írlandi, svona
prússneskt írland án kaþólskunnar. Það
kunni Bacon vel að meta. Berlín þessara
ára var hrikalegur suðupottur spillingar,
úrkynjunar og árekstra milli þeirra sem
síðar reyndu að frelsa heiminn: Kommún-
ista og nasista.
Mikið hefur verið gert úr áhrifum Berlín-
ar á hinn unga Bacon, en minna gert úr
þeim áhrifum, sem hann kunni að hafa
orðið fyrir í París. Þangað lá leiðin næst
og John Russell segir í nýlegri ævisögu
Bacons, að þar hafi hann virkilega hrifizt
og eins og nærri má geta, hlýtur hann að
hafa komizt í tæri við alvöru myndlist,
bæði í Berlín og París. Það virðist samt
engin nákvæm vitneskja liggja fyrir um
upphaf myndlistarferils Bacons, en eftir
Parísardvölina fiytur hann til Lundúna og
leigir sér þá vinnustofu. Hann virðist hafa
byijað þar sem hönnuður og skreytinga-
maður. Hans er getið 1930 í The Studio
Magazine og þá í sambandi við framúr-
stefnuhúsgögn, sem þá voru úr stáli og
gleri. Þarna hóf hann að mála með olíulit-
um og sýndi litlu síðar með vini sínum og
það var í tengslum við húsgögn, sem Bac-
on hafði hannað. Elztu myndir sem varð-
veizt hafa eftir Bacon eru frá 1929 og
þykja minna á Picasso og enska súrrealist-
ann Paul Nash. Auðvitað hafði Bacon sín-
ar fyrirmyndir eins og aðrir, en hann mat
síðar þessar myndir einskis virði og óvið-
komandi ferli sínum.
Fyrsta viðurkenningin kom 1933, þegar
krossfestingarmynd eftir Bacon var valin
til birtingar í listaverkabók Herberts Read,
Art Now. Read var þá þekktur gagnrýn-
andi og sérfræðingur í nýrri list. Aftur
hélt hann sýningu 1933 og enn afneitaði
Nokkur atriði í tilefni
andláts málarans
FRANCIS BACON, sem
var sér á parti í list sinni
og um tíma áhrifamesti
myndlistarmaður
heimsins.
„Þrjár fígúrur við krossfestingu", tímamótamynd Bacons frá 1944.
6
tíma. Það stóð nefnilega þannig á í hinum
vestræna heimi í apríl 1945, að Banda-
menn voru að taka Berlín, að Hitler hafði
framið sjálfsmorð, að Bandaríkjamenn
tóku Okinawa, að Rooswelt féll frá og
Mussolini var hengdur dauður upp á löpp-
unum. Það gat ekki hugsanlega vakið
neina athygli í fögnuðinum yfir stríðslok-
unum þótt athyglisverðasta myndlistar-
sýning heimsins yrði haldin í hinni stríðs-
hijáðu London.
Bacon lét samt slag standa og sýndi
m.a. „Þijár fígúrur við krossfestingu“.
(Myndlistarmenn tala ævinlega um fígúr-
una fremur en mannslíkamann og ég ætla
að halda mig við þetta orð hér, þótt orða-
bók Menningarsjóðs nefni aðeins merking-
una „skrýtin, skopleg persóna“. í myndlist-
arumræðu merkir fígúra ekkert slíkt)
Sjálfur taldi Bacon síðar, að með þessari
sýningu hafi ferill hans hafizt. Ekki uppsk-
ar hann þó einbera hrifningu þeirra fáu
sem litu inn. Þetta var alltsaman eitthvað
ógnvekjandi og nóg var nú komið af slíku
í lífinu sjálfu. Fígúrurnar þrjár, málaðar
1944, voru afskræmi; að einhverju leyti
mennskar og þó meira eins og skepnur.
Ein var með bundið fyrir augun og hafði
enga útlimi, en niður úr henni stóðu staur-
ar eða gaddar. Önnur gapti augnalaus og
einfætt; framfóturinn þó frekar af stól en
úr dýraríkinu og sú þriðja virtist einna
helzt vera aðframkominn fugl. Allar lýstu
myndirnar kvöl, afskræmingu, hugsanlega
afleiðingum pyndinga eða hrottaskapar,
fangelsisvist, eða kannski öllu þessu. Sá
Francis Bacon, sem átti eftir að verða
áhrifamesti málari heimsins á tímabili, var
fæddur.
Asmaveikur eins og hann var á köflum,
kom hann ekki til greina í herþjónustu og
stríðsárin í London fóru í lítið. Bacon
málaði ekkert langtímum saman og var
hneigður fyrir fjárhættuspil. En þó hann
hefði verið talinn vafagemlingur og óskóla-
genginn með öllu, fór ekki framhjá viðmæ-
lendum hans, að hann hafði afspyrnu góða
greind og var eftirtektarsamur. Meðal
þess sem hann veitti eftirtekt og grúskaði
í var nýstárlegt ljósmyndáefni: Augna-
bliksmyndin, The candid camera; ljós-
myndir úr stríðinu, sem voru allt öðruvísi
en hinar hefðbundnu og uppstilltu ljós-
myndir af spariandlitum. Hér sást fólk
óttaslegið, afsksræmt af reiði eða hatri.
Hér voru virðulegir framámenn gripnir í
hita augnabliksins með fötin í óreiðu og
allskonar svipbrigði, sem ekki voru við
hæfi hjá fínum mönnum, sem áttu að halda
„stiff upper lip“ gegnum þykkt og þunnt.
Hér hafði manneskjan verið gegnumlýst.
Þetta myndefni reyndist Bacon dijúgt veg-
arnesti.
Öll stríðsárin og raunar alla tíð, viðaði
Bacon að sér myndefni úr dagblöðum,
katalógum, tímaritum, af plakötum; hann
grúskaði jafnvel í bókum um sjaldgæfa
húðsjúkdómá. Þó fyrrnefnd myndröð
„Þijár stúdíur" marki tímamót, hélt hann
ekki því striki nákvæmlega næstu árin;
Bacon hafði farið ögn framúr sjálfum sér
í „Þremur stúdíum“, en Baconstíllinn var
fæddur og það sem hann málaði næstu
árin hefur þessi ótvíræðu einkenni, sem
þekkjast á augabragði. Og til dæmis um
hvað mikil viðurkenning kom eftir skam-
man feril, má geta þess, að þegar árið
1948 festi Museum of Modern Art í New
York kaup á verki eftir Bacon.
„Þrenning", 1976.
„Fígúra á hreyfingu", 1976.
hann öllu og taldi markleysu, sem á henni
hafði verið og tók langa hvíld frá sýningar-
haldi; sýndi næst í apríl 1945.
EINS OG ÞRUMA ÚR HEIÐ-
SKÍRU LOFTI
Kannski hefði Bacon átt að velja annan
MEÐ SÍNU LAGI
Fram til þessa mátti sjá áhrif Picassos
á urmul málara, sem á annað borð unnu
með mannslíkamann, fígúruna, í myndum
sínum. Þegar Bacon sýndi „Þijár stúdíur“
1945, var hann búinn að hrista þessi áhrif
af sér og meðferð hans á fígúrunni síðan
er svo sérstæð, að hún minnir ekki á neitt
annað en Bacon sjálfan. I nokkrum „stúd-
íum“, sem hann gerði síðar, t.d. eftir mynd
Velasquesar af Innocent páfa X og í fleiri
höfuðmyndum, verður manni að vísu hugs-
að til Munchs. Uppglenntur munnur á vís-
ast að túlka einhveijar kenndir hjá Bacon
og minnir á Ópið eftir Munch. Þetta „vöru-
merki“ notaði hann talsvert fram til 1960,
en minna eftir það.
í páfamyndinni og nokkrum „hausum“,
sem Bacon málaði og sýndi um og eftir
1950, er viðfangsefnið oftast í einhvers-
konar búri, sem þó er óraunverulegt, hug-
lægt. Þetta undirstrikar einsemd og inni-
lokun; þessar persónur eru í haidi með
einhveijum hætti og þetta rímar við fræg
bókmenntaverk frá sama tíma: Útlending-
inn eftir Camus, Lokaðar dyr' eftir Sartre
og Myrkur um miðjan dag eftir Koestler.
Menn voru að vinna úr áhrifum og eftir-
köstum stríðsins.
List fæðist af list. Þótt Bacon væri frum-
legur og mjög sér á parti, átti hann sínar
fyrirmyndir, sem hann dáði. Fyrst og
fremst var það Velazquez og monúmental
málverk hans af Filipusi IV Spánarkóngi,
svo og Innocent páfa X. Teikningar eftir
Degas í National Gallery í London hrifu
hann líka og sum verk Constables og ol-
íuskissur Seurats.
Það er enn til marks um skjótan frama
Bacons, að árið 1962, aðeins 17 árum eft-
ir að hann vakti athygli með „Þremur stúd-
íum“, hélt Tate Gallery í London yfirlits-
sýningu á verkum hans. Þar er málarinn
fullmótaður og áhrifin frá honum fóru eins
og logi yfir akur og urðu einskonar evang-
elíum í fjölmörgum listaskólum. Litlum
Baconum var ungað út um allar jarðir.
Sporgöngumennirnir höfðu tilhneigingu til
að ganga enn lengra en meistarinn; útkom-
an varð stundum eitt allsheijar sláturhús,
allir með iðrin úti eins og Gísli Súrsson
þegar hann mætti örlögum sínum. Að sjálf-
sögðu varð það æði einhæft og leiðigjarnt
fóður.
ÁHRIFAMIKIÐ ANDLEGT
INNTAK
Bacon hefur hlotið nánast allan þann
heiður sem einn myndlistarmaður getur
fengið í lifanda lífí. Söfn kepptust um að
kaupa verk hans; sýningar hans voru
haldnar þar sem allra eftirsóknarverðast
þykir að sýna. Eftir 1970 bjó Bacon til
skiptis í London og París. Honum hugnað-
ist mjög að frönskum lífsháttum, franskri
rökræðu, og þar átti hann góða vini. Hann
var innanhússmaður. Ef hann á annað
borð kom út undir bert loft, þá var var
það til þess að skjótast inn í leigubíl, eða
út úr honum aftur. Myndir hans sýna nán-
ast allar einhverskonar innanhússveröld.
Þær eru innanhússkróníka í þeim skiln-
ingi, þó með skýrskotunum langt út fyrir
hina lokuðu veggi. Fígúran, mannsmyndin
eða andlitið, sem voru myndefni hans alla
tíð,- voru næstum alltaf innan þröngra
veggja. Jafnvel þegar hann málaði stúdíu
um nautaat á Spáni, þá er sú athöfn orð-
in innanhússgerningur í mynd hans. Að-
eins í stúdíu fyrir portret af van Gogh frá
1957 og örfáum örðum, sést eitthvert brot
af náttúru eða landslagi. Bacon hélt sínu
striki fram eftir ævinni; í myndum hans
hélt lífið áfram að vera „blóðrás og log-
andi und/ og læknast ekki fyrr en á aldur-
tilastund“, svo vitnað sé í Kristján Fjalla-
skáld.
Menn geta haft ýmsar skoðanir á með-
ferð Bacons á myndefni sínu; jafnvel sak-
að hann um mannfyrirlitningu, sem er þó
full „billeg“ niðurstaða. Eftir stendur að
Bacon er sér á parti, að hann varð á tíma-
bili áhrifamesti málari heimsins, að mynd-
ir hans eru þrauthugsaðar, byggðar um-
fram allt á hugmyndalegu eða andlegu
inntaki.
GÍSLI SIGURÐSSON
Heimild: Francis Bacon, ævisaga eftir John Russell.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 23. MAl 1992 7