Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1992, Page 8

-Pýþagóras og
Brynjólfur biskup
Eftir EINAR PÁLSSON
Þingvellir
x.
Baug-ur Rangárhverf-
is, samkvæmt niður-
stöðum RÍM. Gjörvöll
' heimsmynd sögualdar
ÆízM var miðuð við þá töl-
SjólfeH v/s/( sem kelln(i er vj()
Pýþagóras og Platon.
Margflötungarnir
fimm koma þar við
sögu, svo oghinn
frægi þríhyrningur
Pýþagórasar 3-4-5.
Dyrhólmar
1. Baugur Rangárhverfis 216 M
t
egar ég rakst fyrst á þá
lærdóma sem kenndir eru
við Pýþagóras í fomum
arfi íslendinga hafði ég
aldrei heyrt á slíkar leifar
minnzt. Ég hugði, að
þarna væri um einhveija
undantekningu að ræða,
eitthvert innskot úr erlendum bókum 13. ald-
ar, ekki eiginlegt fomt eðli ásatrúar eða
heimsmyndar íslenzkra landnámsmanna.
Frekari athuganir sýndu þó merkilegar sam-
svaranir: hvert atriðið af öðm í táknmáli ís-
lendinga benti til þeirra hugmynda sem
kenndar em við hinn fomgríska speking. Kom
svo um síðir, að þeim hugmyndum varð ekki
hafnað. Þeir sem fylgzt hafa með rannsóknum
á íslenzkri fommenningu undanfarna áratugi
vita nú hvemig málin standa: það skýrir flest
á einfaldastan hátt í heiðnum dómi, goða-
veldi og heimsmynd þessarar þjóðar í önd-
verðu að gera ráð fyrir „pýþagórskum" lær-
dómum að baki. Engin önnur tilgáta hefur
komið fram, sem samsvarar af slíkri ná-
kvæmni helztu lærdómum Islendinga að
fomu.
Enginn nútíma íslendingur virðist hins
vegar hafa átt von á þessu. Ein ástæðan til
þess er sú, að stærðfræði er bókmennta-
sinnuðum mönnum lítt að skapi. Flestir þeir
sem nema „íslenzk fræði“ era þeirrar gerðar
er hallar til drauma og skáldskapar; margir
vilja verða rithöfundar, en enginn, að því er
virðist, raungreinamaður. Það er einmitt þess
vegna sem þeir lesa bókmenntir. Þegar Pý-
þagóras rekur höfuð úr djúpunum stara móð-
urmálskennarar á textann líkt og á selshaus
úr Fróðárundram; tölur falla ekki að ljóðræni
túlkun, burt bægifótur.
Þó er nú svo komið, að enginn íslenzku-
fræðingur getur í raun stundað fræði sín af
heilindum nema hann kynni sér táknmál
talna. Hið gamia er hrunið, veröld fræðanna
er orðin ný.
Eðli Tölvísinnar
Flestir nútímamenn hafa glatað þekkingu
á fornri notkun talna. Þeim er það nánast
ókunnugt, að til forna vora tölur ekki aðeins
númer til að rekja eitthvað í röð ellegar að
reikna út hagnýtar stærðir; tölur vora hug-
myndir. Ekkert slíkt var mér kunnugt, þegar
ég hóf rannsóknir, og minnist ég þess ekki
að hafa nokkra sinni heyrt á það minnzt,
þegar ég las ungur forngrískar leikbókmennt-
ir í London. Sat ég því við að reikna út merk-
ingar talna löngu áður en ég hafði hugmynd
um, að þessi fræði vora til - og raunar skýrð
að hluta í fomum ritum.
í Hauksbók lögmanns Erlendssonar, sem
rituð er um 1306 og geymir m.a. Völuspá
og Landnámabók, er að fínna skýringar á
vissum talnaröðum. Segir þar, að talan 8
merki jörð, talan 12 vatn, talan 18 loft og
talan 27 eld. Er stórfróðlegt að sjá þetta,
eigi sízt vegna þess, að til er önnur merking
sömu talna og sömu Höfuðskepna, þar sem
4 merkir eldur, 6 jörð, 8 loft og 20 vatn.
Gátur svo flókinna heimsmyndarfræða era
ekki auðleystar. En tölur sem hugmyndir
urðu ékki brott hraktar úr íslenzkum forn-
fræðum. Þarna var stór vandi, sem takast
bar á við.
Heimspekideild háskólans hefur með öllu
sniðgengið slík efni. Mun flestum svipað far-
ið, er stunda hér sagnfræði, bókmenntafræði
og mannfræði. Jafnvel tímarit eins og Skím-
ir lætur sem vandinn sé ekki til og þarfnist
ekki rannsóknar. Er því eðlilegt, að ýmsir
undrist þær niðurstöður sem nú blasa við.
ÖXIN
REMIGIA
Fyrir nokkrum árum varð það ljóst, að eigi
mundi allt sem sýndist um þekkingu ábúenda
Skálholts á dögum Brynjúlfs biskups Sveins-
sonar. Þannig var böðulsöxin, sem þar var
geymd, nefnd Remigia og talin öxi Skarpheð-
ins Njálssonar. Samkvæmt ráðningu tákn-
málsins í allegóríu Njálu var meginatriðið
rétt: Skarpheðni tengdist hugtak Dauðans;
böðulsöxin var vopn hans. Þetta hugði maður
hins vegar ekki, að menn hefðu kunnað eftir
siðaskiptin. Þá sýndist nær óhugsandi, að
latneska heitið Remigia væri runnið af ís-
lenzka heitinu Rimmugýgi; líkur bentu til,
að íslenzkan væri alþýðuskýring á latínunni.
Voru ritaðar um þetta fjórar greinar í Lesbók.
Sumarið 1991 flutti undirritaður tvo fyrir-
lestra um stofnun Alþingis á sagnfræðinga-
þingi í Noregi. Vora þar settar fram formleg-
ar tilgátur um grandvöll hins íslenzka goða-
veldis í heiðni: sá grandvöllur var, samkvæmt
kenningunni, sjálf tölvísi sú, sem að jafnaði
er kennd við Pýþagóras og Platon. Rak þing-
heimur upp stór augu; enginn viðstaddra mun
hafa vænzt þess að Norðmenn hefðu kunnað
slíkt á landnámsöld íslands. Var gefíð út rit
á dönsku, þar sem erindin tvö vora saman
dregin (E.P. Det gamle Alting pá Tingvellir,
Mímir, Rvk., 1991) og hefur það borizt nokk-
uð um Norðurlönd. Var hringt í mig frá Nor-
egi um daginn og mér skýrt frá því, að þekkt-
ur eðlisfræðingur hefði flutt ræðu við háskól-
ann í Bergen og þar lagt út af riti þessu.
Sýnist þannig ósennilegt, að málið falli í
gleýmsku héðan af.
Brynjúlfur Biskup Og
Oluf Worm
Ritlingurinn á dönsku um Alþingi hið forna
barst meðal annars í hendur tveim dönskum
áhugamönnum um forna tölvísi. Fékk ég bréf
frá öðram þeirra, Kjeld Kappel, um jólin, og
bendir hann mér þar á bréfaskriftir þær er
fram fóra milli Brynjúlfs biskups Sveinssonar
í Skálholti og Olufs Worm, hins mikla fræða-
manns Dana á 17. öld. Sendir hann m.a. ljós-
rit af bréfí Brynjúlfs frá 13. júlí 1648, sem
merkt er nr.1596 (Ep. 968, BA 58). I því
bréfí biður Brynjúlfur biskup hinn danska
fræðaþul að útvega sér ýmis rit fornaldar,
sem hér verða ekki rakin, en meðal þeirra
era helztu bækur um tölvísina og goðafræð-
ina. Veit ég ekki tii, að nokkur íslendingur
hafí stúderað þau rit, sem þama era upp
talin; sjálfur hef ég aðeins eignast þau helztu,
og flest nýlega. En Brynjúlfí biskupi er full-
kunnugt, að þessi fomu grísku og latnesku
rit era nauðsynleg til skilnings á fornum ís-
lenzkum lærdómum. Mér hefur ekki gefízt
tími til að lesa bréfaskipti Olufs Worm við
íslendinga, enda era bréfaskriftirnar á latínu;
ofangreint bréf hefur hins vegar verið þýtt
af Holger Friis Johansen og gefíð út af
Munksgaard 1967. Skilja vonandi allir fróð-
lega dönsku þessa tímaskeiðs. Svo segir m.a
í bréfí Brynjúlfs biskups:
Der er en enkelt ting, som jeg er ked af
ikke at kunne tilfoje, idet jeg nemlig ikke er
fuldtud istand til at drage Sammenligning
mellem de herværende og de lærde Folke-
slags - jeg mener Grækernes og Romernes
- Forhold, dels paa Grand af Uvidenhed om
disse Folks Forhold og Skikke, dels af Mang-
el paa Tid og Boger - og du ved jo dog,
hvor dette ringeagtes af de lærde, navnlig
af dem, der vil domme alt vort som Forfængel-
ighed, dersom det ikke krydres med dette
Salt. Skulde jeg derfor nogensinde vove at
gaa i lag med selve Saxo, vilde jeg dog ikke
vove det uden den Slags Mortel, og det saa
meget desto mindre, dersom jeg tager fat paa
mit paatænkte værk om Nordens gamle
Lære. Til Udarbejdelse heraf maa man forad-
en til Grækenlands og Latiums gamle Skikke
gaa til Filosoffer af enhver Art, navnlig Pla-
tonikere og Pythagoræere, thi du ved fuldt
vel, hvor nær Slægtskab der bestaar mellem
disse Skoler og den nordiske Theologi og till-
ige dens Mythologi. (s. 329)
Þarna rekum við augun í merkilega stað-
reynd: Eftir bréfi Brynjúlfs að dæma er bæði
honum og Oluf Worm fullkunnugt, að hin
norræna guðfræði og goðafræði era náskyld-
ar fræðum Pýþagórasar og Platons. Mun sú
yfírlýsing koma flatt upp á nær alla íslend-
inga. Mínar eigin rannsóknir á þessum skyld-
leika eru Brynjúlfí biskupi og öld hans óvið-
komandi; þar er um að ræða útreikninga á
táknmáli fornra íslenzkra rita. Mín niðurstaða
var sú, að þeir ísleifur biskup og Gissur
ísleifsson hefðu kunnað tölvísi Pýþagórasar
og Platons á 11. öld - en að auki sjálfur
landnámsmaðurinn Ketilbjörn á Mosfelli, sá
er nam Skálholtsland að líkum málsins og
felldi öxi sína í Öxará, sem eftir heitir síðan.
Það sem ég hef komizt yfir að athuga er
m.ö.o. elzta tímaskeið búsetu hérlendis, ekki
tíminn eftir siðaskipti. Eins og flestum mun
kunnugt er í RÍM unnið eftir aðferð raun-
greina: tilgáta (hypotesa) er fram lögð miðað
við tiltekin rök, síðan er athugað, hvort efnis-
atriði koma heim við tilgátuna. Hér gerist
það sem fágætt er: Brynjúlfur biskup vottar
um miðja 17. öld, að honum sé það fullkunn-
ugt, að lærdómar Pýþagórasar og Platons
hafi verið í órofa tengslum við norræna goða-
fræði annars vegar - og „theologi" hins veg-
ar; það gæti bent til fyrstu kristni. Þótt íslend-
ingar nútímans séu nánast orðlausir af undr-
un yfir niðurstöðum RIM um tölvísina, styðja
orð Brynjúlfs biskups eindregið að þær séu
réttar.
Kunnátta Olufs Worm Og
Kirkjusmiða
En, eins og við sjáum, þá er Oluf Worm
sama staðreynd fullkunn um sama leyti, ef
dæma má af bréfi Brynjúlfs. Síra Kolbeinn
Þorleifsson hefur verið að kynna sér gögn frá
17. öld, meðal annars um endurbyggingu
kirkju að Laufási í Eyjafírði. Eitt kvöld í vet-
ur hringdi hann til mín og var mikið niðri
fyrir; hann kvaðst hafa t'undið staðfestingu
á því, að niðurstaða RÍM úm upphaflega stað-
setningu biskupsseturs að Skálholti væri rétt.
Hann bendir mér á, að hinn 27. ágúst 1638
hafí Jón Magnússon prestur í Laufási farið
þess á leit við Oluf Worm, að hann útvegaði
viði til nýrrar kirkju að Laufási (í bréfí merktu
nr. 740 (BA 102)). Fylgja með mál: „24 Plan-
ker paa 9 Alen hver til dette Brug, idet Haand-
værkeme fandt, at de kortere er mindre
egnede." Worm verður við beiðninni og send-
ir 24 tré sem hvert um sig er 9 álna langt.
Síra Kolbeini er m.ö.o. ljóst, að tölur þessar
eru í beinu samræmi við niðurstöður RIM um
pýþagórska tölvísi dómkirkjunnnar í Skál-
Að Skálholti var reist Péturskirkja. Pétur varð hornsteinn kristninnar; Þrídrangar Vestmannaeyja urðu persónugervingur
þess þrídrangs. Þrídrangar urðu eigi aðeins hornsteinn Skálholts, heldur og Alþingis á Þingvöllum og hinnar pýþagórsku
heimsmyndar. Skálholt varð fyrsta biskupssetur íslendinga. Laugarás í landi Skálholts liggur á baugi Rangárhverfis eins og
Bergþórshvoll, Dagmálafjall, Stöng og Hvítárholt. Við staðsetningu Skálholts virðast sögualdarmenn hafa tekið beint mið af
mörkun Alþingis á Þingvöllum. Sama heimsmynd býr að baki.
8