Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1992, Qupperneq 2

Laugar í Sælingsdal eða Sælingsdalslaug. Einn af sögustöðum Laxdælu. Þar bjó
með sonum sínum Ósvífur Helgason, faðir Guðrúnar. Þegar rísadóku úfar með
Hjarðhyltingum og Laugamönnum, safnaði Kjartan liði, hélt til Lauga og „lét
þar taka dyrr allar á húsum og bannaði öllum mönnum útgöngu ok dreitti þau
inni þijár nætr...“
„Þeim var
ekverst...“
Flestum höfundum fombókmennta vorra virðist
hafa látið framúrskarandi vel að skrifa samtöl.
Mörg viðtalanna í íslendingasögum em ógleym-
anleg snilldarverk, sem munu lifa á meðan
tungan er töluð og einhver hirðir um að lesa
„Þetta samtal þeirra
mæðginanna er svo sterkt
í allri sinni hófstillingu
og látleysi, svo
þaulhugsað frá
höfundarins hendi, að
það ætti að vera
skyldulesning þeirra
manna, sem hafa í hyggju
að skrifa íslenzkt mál, -
áður en þeir halda út á
ritvöllinn.“
Eftir VALGEIR
SIGURÐSSON
það sem skrifað hefur verið á íslenzku.
Eitt þessara meistaraverka er samtal
þeirra mæðginanna Guðrúnar Ósvífurs-
dóttur og Bolla Bollasonar, þegar hún er
orðin gömul kona, en hann fulltíða maður,
kvæntur og virtur bóndi. Sambaná þeira
er auðsjáanlega mjög náið og fagurt: „ ...
Guðrúnu þótti ávallt gott, er hann kom
at fínna hana. Bolli sat hjá móður sinni
löngum, ok varð þeim mart talat.“ Og nú
er bezt að tilfæra, einu sinni enn, hið
margfræga samtal, sem íslendingar hafa
verið að velta fyrir sér (og velta sér upp
úr) í margar aldir. Stafsetning er færð til
nútíma horfs:
„Þá mælti Bolli: „Muntu segja mér það,
móðir, er mér er forvitni á að vita? Hveij-
um manni hefur þú mest unnt? Guðrún
svarar: „Þorkell var maður ríkastur og
höfðingi mestur, en engi maður var gjörvi-
legri en Bolli og albetur að sér. Þórður
Ingunnarson var maður þeirra vitrastur
og lagamaður mestur. Þorvalds get ég að
engu.“ Þá segir Bolli: „Skil ég þetta gjörla,
hvað þú segir mér frá því, hversu hveijum
var farið bænda þinna, en hitt verður enn
eigi sagt, hveijum þú unnir mest; þarftu
nú ekki að leyna því lengur.“ Guðrún svar-
ar: „Fast skorar þú þetta, sonur minn,“
segir Guðrún, „en ef ég skal það nokkrum
segja, þá mun ég þig helzt velja til þess.“
Bolli bað hana svo gera. Þá mælti Guð-
rún: „Þeim var eg verst, er eg unna mest.“
„Það hyggju vér,“ svarar Bolli, „að nú sé
sagt alleinarðlega,“ — og kvað hana vel
hafa gjört, er hún sagði þetta, er hann
forvitnaði." (Laxdæla, 78. kap.)
Hér beitir höfundur Laxdælu því stíl-
bragði, sem löngum hefur verið vinsælt
hjá stórskáldum, að segja ekki allt. Skilja
eitthvað eftir ósagt handa lesandanum að
hugsa um, eða öllu heldur: Láta reyna á
hugkvæmni og innsæi þeirra sem lesa.
Og svo rækilega tókst honum ætlan sín,
að gátan hefur enzt lesendum Laxdæla
sögu í mörg hundruð ár. Þar hafa mörg
orð fallið, og m.a. kom sú kenning fram
fyrir löngu, að sá sem Guðrún „unni mest“,
hafí ekki verið Kjartan Ólafsson, heldur
Bolli Þorleiksson, einn af eiginmönnum
hennar, - að það sé hann sem hún á við,
þegar hún gefur syni sínum hið loðna og
tvíræða svar. Á þessa kenningu hef ég
aldrei getað fallizt, enda mæla gegn henni
miklu fleiri rök en þau sem styðja hana.
Hvernig voru þeir?
Það er líklega óttaleg goðgá, en mér
hefur, allt frá æskudögum, fundizt þeir
félagar, Kjartan og Bolli, minna mig á tvo
ólíka hesta. Mér fannst alltaf, að Bolli
hlyti að hafa verið eins og þarfur og góð-
ur búhestur. Hann er gæfur og þægur,
ófælinn og hrekklaus. Hann heldur sig
gjarna í heimahögum, og það er alveg
óhætt að senda krakkana eftir honum.
Engin hætta á að hann bíti þau eða slái
eða setji þau af sér, þótt þau reyni að
potast á bak á heimleiðinni. Slíkur gripur
er líklegur til þess að afla sér velvildar
þeirra sem umgangast hann. En hann er
ekki efni í drauma. Velvild er það mesta
sem hann getur gert sér vonir um. Ekki
hrifning. Ekki ást. Allra sízt rómantísk ást.
Kjartan Ólafsson fannst mér aftur á
móti vera eins og glæstur foli á fjalli, sem
tryllist í stóðinu og fer hamförum um víð-
áttur heiðanna. Þar er sannarlega stormur
í faxi. Og hann er draumaefni.
Eigum við að halda líkingunni áfram, -
þeirri líkingu sem sótti á huga unglings
við lestur Laxdælu endur fyrir löngu og
hefur aldrei vikið þaðan að fullu, þótt
margir áratugir hafí liðið? Hvað um hana
Gunnu litlu Os. (Guðrúnu Ósvífursdóttur,
vildi ég sagt hafa), pjattrófuna sem varð
alltaf að vera fínni en allar hinar stelpum-
ar í sveitinni, og þótt víðar væri leitað? —
Sívöl, rennileg unghryssa kroppar grængr-
esið í Dölum vestur, og það stimir á gljá-
andi búkinn. Hvor myndi heilla hana meira,
spaklátur heimahestur eða ferskur Jóns-
messuvindurinn á heiðum uppi? Maður
getur nú svosem nærri!
í Alvöru
En, að öllu líkingamáli slepptu og í al-
vöru að tala: Hvaða ástæðu hafði Guðrún
Ósvífursdóttir yfírleitt til þess að elska
Bolla bónda sinn? Ég sé nú satt að segja
ekki, að hún hafí haft margar og veiga-
miklar ástæður til þess, en hins vegar
hafði hún æma ástæðu til þess að hata
hann, og enda langlíklegast, að það hafi
hún einmitt gert. En hvað hafði Bolli þá
gert á hluta hennar? Ójú, hann hafði svipt
hana sjálfri lífshamingjunni - það var nú
svo sem ekki neitt annað - og hefur mörg
konan hatað karlmann fyrir minni sakir.
Þegar þeir fara utan, Kjartan og Bolli,
eru Guðrún og Kjartan án alls efa trúlof-
uð, og greinilega dauðástfangin, a.m.k.
hún, enda biður hún hann að lofa sér að
koma með í siglinguna. Því neitar Kjart-
an, en biður hana að bíða sín heldur hér
heima í þijá vetur. Hún segist ekki lofa
neinu um það, en þó ætlar hún auðvitað
að bíða hans, hversu lengi sem hann verði
utanlands. Síðan kemur Bolli heim á und-
an Kjartani og fer strax að lepja í Guð-
rúnu slúðursögur um að Kjartan sé kominn
á kvennafar í Noregi, og konungur hafí
svo miklar mætur á honum, að hann muni
heldur gifta honum Ingibjörgu systur sína
en að missa af honum heim til fslands
o.s.frv., o.s.frv. En Guðrún „ ... lét þá
þegar falla niður talit, gekk á brott ok var
allrauð". Að hæfílegum tíma liðnum biður
svo Bolli Guðrúnar og fær hennar að lok-
um með fulltingi föður hennar, þótt hún
þvemeiti í fyrstu og segist muni engum
manni giftast, á meðan hún spyiji Kjartan
á lífi. Þessu gjaforði sínu gat hún ráðið
sjálf, þar sem hún var ekkja. Þegar síðan
Kjartan kemur heim, ókvæntur og laus
og liðugur, sér Guðrún auðvitað hvað hún
hefur gert. Hún hefur látið til leiðast að
giftast manni, sem hún vildi í rauninni
hvorki sjá né heyra, og hefur þannig svipt
sig því að vera samvistum við manninn,
sem hún elskaði - sjálfan draumaprinsinn.
Dettur nokkrum manni í hug, að kona
með skaplyndi Guðrúnar Ósvífursdóttur
hafí nokkm sinni getað fyrirgefíð sjálfri
sér slíkt glapræði, eða að hún hafí nokk-
um tíma fyrirgefíð manninum sem sveikst
að henni og vélaði hana til þess að giftast
sér á þennan mjög svo ódrengilega hátt?
Nei, slíkt þarf enginn að ímynda sér.
BOLLIBOLLASON
Hvernig stendur á því, að Bolli Bollason
„skorar svo fast“ á móður sína að fá að
vita hið sanna um ástir hennar? Það er
vegna þess, að hann hefur verið búin að
þjást undir þessari ósögðu spumingu frá
barnæsku. Hann fæðist að vísu ekki fyrr
en faðir hans er fallinn, en hann hefur
samt fundið, að óhamingja hvíldi yfír sam-
búð foreldra hans. Slíkt fínna börn á öllum
tímum með undraverðum næmleik, sem
fullorðnum sést iðulega yfir, því miður.
Börn em og löngum gjöm á að sýna hvert
öðm grimmd, og nærri má geta, hvort
jafnaldrar Bolla litla hafa ekki oft látið
hann heyra setningar eins og þessa: Hún
móðir þín réð föður þínum banaráð, með
því að skora á hann að drepa Kjartan.
Hann hefur heyrt andann í nágrenninu,
hann hefur séð glottið á ungum og göml-
um. Hann hefur snemma gmnað, að móð-
ir hans hafi í raun og veru alltaf verið
föður hans vond eiginkona. Þess vegna
verður hann að ræða þetta við hana, áður
en leiðir þeirra skilja fyrir fullt og allt.
En hvernig bregst móðir hans við? Hún
fer undan í flæmingi og tekur til að bulla
um allt annað en sonurinn spyr um, enda
bendir hann henni á, að það hafí ekki
verið þetta sem hann fysti að vita. Þegar
hún svo fínnur, að henni er ekki undan-
komu auðið, svarar hún í hálfkveðinni vísu
- gátu.
Hvers vegriaf Vegna þess, að hún getur
ekki fengið af sér á gamals aldri að kasta
því framan í son sinn, að hún hafí alltaf
elskað Kjartan mest, en ekki föður þess,
sem hún er að tala við. Getur nokkur lif-
andi maður efazt um, að henni hefði verið
kærast alls að mega segja við þennan son
sinn, sem hún elskaði og dáði: Jú, það var
faðir þinn ... — ef sú hefði verið raunin?
En hún vissi, að þá hefði hún verið að ljúga
að þessum augasteini sínum, - sjálf kom-
in svo að segja á grafarbakkann - og til
þess skortir hana hreinlega þrek. Kjarkur-
inn er tekinn að bila, lundin að linast.
Þess vegna grípur hún til hins víðfræga
svars, sem svo mörgum hefur orðið um-
hugsunarefni á liðnum öldum
Og hvemig bregst svo Bolli hinn prúði
við? Hann segir: „Þat hyggju vér, at nú
sé sagt alleinarðliga,“ en það þýðir á nú-
tímamáli: Þú hefur.sagt nóg, ég þarf ekki
að spyija frekar. Hann er prúður í fleiru
en klæðaburðinum. Hann segir ekki með
beiskju í röddinni: Þetta grunaði mig löng-
um, að það hefði ekki verið pabbi, heldur
Kjartan Ólafsson, sem þú elskaðir mest.
Honum bregst ekki skilningurinn og hátt-
vísin í garð móður sinnar. Vafasamt að
þau hafí í annan tíma staðið nær hvort
öðm en á þessari stundu, þó að hvomgt
vildi raunar gefa eftir eða láta hlut sinn.
Þetta samtal þeirra mæðginanna er svo
sterkt, í allri sinni hófstillingu og látleysi,
svo þaulhugsað frá höfundarins hendi, að
það ætti að vera skyldulesning þeirra
manna, sem hafa í hyggju að skrifa ís-
lenzkt mál, - áður en þeir halda út á rit-
völlinn.
Og við, sem höfum enn gaman af að
velta því fyrir okkur, hvemig gamalli konu
muni hafa liðið fyrir tæpum þúsund áram,
þegar hún stóð frammi fyrir erfiðri
samvizkuspumingu, — við hefðum gott af
því að líta í eigin barm og spyija sjálf
okkur, hvað við hefðum gert undir álíka
kringumstæðum. Því að eðli og tilfínningar
mannkindarinnar breytast ekki í neinum
grandvallaratriðum, þó að aldir renni.
E.s. Hér skulu Guðrúnu S. Gísladóttur
fluttar miklar þakkir fyrir Laxdælulestur-
inn í Ríkisútvarpinu í sumar.
Höfundur starfar í Alþingi