Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1992, Side 6

Þrjú völvuleiði í túninu í Vík í Lóni, snyrtilega upp hlaðin. Gott dæmi um lifandi trú á fyrirbærið. Ljósmynd/Sigurður Ægisson
Sagnir og minjar um
Völvuleiði á íslandi
Heiðinn Siður
in fomu trúarbrögð íslendinga eru nefnd ása-
trú, eða norræn trú. Árið 999 eða 1000 lögð-
ust þau af, að nafninu til a.m.k., og kristin
trú var lögleidd. Ásatrúin var margþætt, og
skartaði ýmsum kynjavemm. Þar í flokki
Völvur voru
Qölkunnugar og sögðu
fyrir um örlög manna og
óorðna hluti. Víða um
land, einkum fyrir austan
og suðaustan, eru
völvuleiði; þúfur í túni,
óreglulegar þústir, steinar
eða hólar og fylgir oft
blettinum sú arfsögn, að
sá sem byggi upp leiðið
eða haldi því við, fái
einhvern glaðning eða
happ í staðinn.
Eftir SIGURÐ
ÆGISSON
voru t.d. dísir, fylgjur, hamingjur og völvur.
Um þessi fyrirbæri er nú á dögum lítið vit-
að, enda ritaðar heimildir um þennan fyrsta
sögulega tíma landsmanna fiestar tiltölulega
ungar, og því með kristnum formerkjum. Sem
dæmi má nefna, að hinar elstu íslendingasög-
ur eru taldar ritaðar á fyrsta þriðjungi 13.
aldar. Engin þeirra er samt til í frumriti sínu;
elsta varðveitta söguhandritið er brot úr
Egilssögu, frá miðri 13. öld.
Ein heimild telst þó merkilegri en aðrar,
þegar kemur að því að forvitnast um völvurn-
ar. Það er Eiríkssaga rauða, er m.a. segir
frá Þorbjörgu nokkurri, sem kölluð var lítil-
völva. Sagan er talin rituð um miðja 13. öld,
en geymir þó tiltölulega lítt brenglaðar eldri
myndir, eins og reyndar eftirfarandi lýsing
gefur til kynna. Þar segir orðrétt:
í þenna tíma var hallæri mikið á Græn-
landi. Höfðu menn fengið lítið, þeir sem
í veiðiferð höfðu verið, en sumir eigi aft-
ur komnir.
Sú kona var þar í byggð er Þorbjörg
hét. Hún var spákona og var kölluð lítil-
völva. Hún hafði átt sér níu systur og
voru allar spákonur og var hún ein eftir
á lífi.
Það var háttur Þorbjargar á vetrum
að hún fór á veislur og buðu menn henni
heim, mest þeir er forvitni var á um for-
lög sín eða árferð. Og með því að Þor-
kell var þar mestur bóndi þá þótti til
hans koma að vita hvenær létta mundi
óárani þessu sem yfir stóð. Þorkell býður
spákonu þangað og er henni búin góð
viðtaka sem siður var til þá er við þess
háttar konu skyldi taka. Búið var henni
hásæti og lagt undir hægindi. Þar skyldi
í vera hænsafið’ri.
En er hún kom um kveldið og sá mað-
ur er í móti henni var sendur þá var hún
svo búin að hún hafði yfir sér tuglamött-
ul bláan og var settur steinum allt í skaut
ofan. Hún hafði á hálsi sér glertölur. Hún
hafði á höfði lambskinnskofra svartan og
við innan kattarskinn hvítt. Staf hafði
hún í hendi og var á hnappur. Hann var
búinn messingu og settur steinum ofan
um hnappinn. Hún hafði um sig hnjósku-
linda og var þar á skjóðupungur mikill.
Varðveitti hún þar í töfur þau er hún
þurfti til fróðleiks að hafa. Hún hafði
kálfskinnsskó loðna á fótum og í þvengi
langa og sterklega, látúnshnappar miklir
á endunum. Hún hafði á höndum sér
kattskinnsglófa og voru hvítir innan og
loðnir.
En er hún kom inn þótti öllum mönnum
skylt að velja henni sæmilegar kveðjur
en hún tók því eftir sem henni voru menn
skapfelldir til. Tók Þorkell bóndi í hönd
vísindakonunni og leiddi hana til þess
sætis er henni var búið. Þorkell bað hana
þá renna þar augum yfir hjörð og hjú og
híbýli. Hún var fámálug um allt.
Borð voru upp tekin um kveldið og er
frá því að segja að spákonunni var mat-
búið. Henni var ger grautur af kiðjamjólk
en til matar henni voru búin hjörtu úr
alls konar kvikindum þeim sem þar voru
til. Hún hafði messingarspón og hníf tann-
skeftan, tvíhólkaðan af eiri, og var af
brotinn oddurinn.
En er borð voru upp tekin gengur Þor-
kell bóndi fyrir Þórbjörgu og spyr hversu
henni virðist þar híbýli eða hættir manna
eða hversu fljótlega hann mun þess vís
verða er hann hefir spurt eftir og menn
vildu vita. Hún kveðst það ekki mundu
upp bera fyrr en um morguninn þá er
hún hefði sofið þar um nóttina.
En eftir að áliðnum degi var henni
veittur sá umbúningur sem hún skyldi til
að fremja seiðinn. Bað hún fá sér konur
þær sem kynnu fræði það er þyrfti til
seiðinn að fremja og Varðlokur heita. En
þær konur fundust eigi. Þá var að Ieitað
um bæinn ef nokkur kynni.
Þá svarar Guðríður: „Hvorki er eg fjöl-
kunnig né vísindakona en þó kenndi
Halldís fóstra mín mér á íslandi það fræði
er hún kallaði Varðlokur."
Þorbjörg svaraði: „Þá ertu fróðari en
eg ætlaði."
Guðríður segir: „Þetta er þess konar
fræði og atferli að eg ætla í öngvum at-
beina að vera því að eg er kona kristin."
Þorbjörg svarar: „Svo mætti verða að
þú yrðir mönnum að liði hér um en þú
værir þá kona ekki að verri. En við Þor-
kel met eg að fá þá hluti hér til er þarf.“
Þorkell herðir nú að Guðríði en hún
kveðst mundu gera sem hann vildi. Slógu
þá konur hring umhverfis en Þorbjörg sat
uppi á seiðhjallinum. Kvað Guðríður þá
Völvuleiðið í Leymngs-
hólum, innst í Eyjafirði;
rúnasteinn liggur þar
yfir. Jónas Hallgríms-
son, skáld, kom þar
mörgum sinnum til rann-
sóknar.
Höfundur situr hjá völvuleiðinu á Þor■
valdsstöðum (Tungufelli) í Breiðdal.
Heiðarvatn á Breiðdalsheiði, eystra; séi
þekktustu völvusögunnar að austan; ön
hún yrði, þegar hún létist, heygð uppi
yfir Breiðdalinn og til hafs, og við þjó
frá hafi upp yfir heiðina, meðan dysin
Segja kunnugir, að leiði hennar hafi þt
kvæðið svo fagurt og vel að engi þóttist
fyrr heyrt hafa með fegri raust kveðið
sá er þar var.
Spákona þakkar henni kvæðið. Hún
kvað margar náttúrur hingað að sótt og
þótti fagurt að heyra það er kveðið var
„er áður vildu frá oss snúast og oss öngva
hlýðni veita. En mér eru nú margir þeir
hlutir auðsýnir er áður var bæði eg og
aðrir duldir. En eg kann það að segja að
hallæri þetta mun ekki haldast lengur en
í vetur og mun batna árangur sem vor-
ar. Sóttarfar það sem lengi hefir legið
mun og batna vonu bráðara. En þér Guð-
ríður skal eg launa í hönd liðsinni það
sem oss hefir að staðið því að þln forlög
eru mér nú öll glöggsæ. Það muntu gjaf-
orð fá hér á Grænlandi er sæmilegast er
til þó að þér verði það eigi til langæðar
því að vegir þínir liggja út til íslands og
mun þar koma frá þér ættbogi bæði mik-
ill og góður og yfir þínum ættkvíslum
mun skína bjartur geisli. Enda far nú vel
og heil, dóttir mín.“
6