Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1992, Síða 10

Skyldug tilkynning
ILesbókinni 31.10. s.l. skrifar Þor-
steinn Antonsson mæta grein
undir fyrirsögninni „Hvað kom
fyrir millikynslóðina?" Þar virðist
hann gera út nokkurs konar bók-
menntasögulega dauðaleit að
fjölmörgum höfundum sem dottið
hafa út af lestrarradar hans fyr-
ir um það bii hálfum öðrum áratug og hon-
um þykja ekki hafa gegnt tilkynningaskyldu
síðan.
Tilgangur þessa bókmenntalega slysa-
varnarfélags er vafalaust bæði þarfur og
góður, því einhveijir hljóta að vera týndir.
En bagalegt er að sjá björgunarfélag Þor-
steins eyða kröftum og tíma í leit að ein-
staklingi sem aldrei hefur týnst.
Einhverra hluta vegna er þar á bæ talið
að Þorgeir Þorgeirson hafí vent sínu kvæði
í kross árið 1976, gefíð frá sér öll ritstörf
og týnst út úr bókmenntasögunni. Sannleik-
urinn er hins vegar sá að á þeim 16 árum
sem liðin eru síðan 1976 hefur Þorgeir látið
frá sér 12 frumsamin ritverk og 22 þýðing-
ar erlendra öndvegisverka - en verkaskrá
Þorgeirs, sem við nýlega létum taka saman,
inniheldur 63 titla í allt. Þorgeir er sem sé
enn við leistinn sinn, hefur fótavist á hveij-
um morgni snemma, enda bara tæplega
sextugur, og vinnur daglega að ritstörfum,
nú orðið nær einvörðungu að frumsömdum
verkum. Það er því full snemmt að gera
út bókmenntasögulega dauðaleit að honum.
Og það er eins og þetta slysavarnarfélag
geri hreint ekki ráð fyrir því að finna Þor-
geir á lífi, því í raun má segja að ÞA hafí
gefíð honum fullgilt bókmenntasögulegt
dánarvottorð í ofannefndri Lesbókargrein.
Og fylgir nákvæm sjúkdómsgreining, eins
og títt er um slík vottorð. ÞA telur að hlýðni
Þorgeirs við bókmenntafræðinga hafí orðið
honum að andlegu fjörtjóni. Orðrétt segir
ÞA svo: „Þorgeir Þorgeirsson (en þannig
kýs ÞA að ríta föðurnafn skáldsins) einn
fárra Islendinga lét undan kvabbi bók-
menntafræðinga að frelsunin væri fólgin í
að skrifa heimildasögur, dokument. Yfír-
valdið kom út 1973. Og árið eftir í sama
anda Hvunndagsfólk (hér mun ÞA eiga við
‘sagnasafnið Kvunndagsfólk) sem er sam-
stæðir þættir úr eigin reynslu höfundar.
Formfestan er tilfinningum beggja þessara
rita eins og hengingaról. Árið 1976 kom
út seinasta skáldsaga Þorgeirs til þessa,
Einleikur á glansmynd, brotakennt verk ...“
ÞA virðist þannig álíta að Þorgeir hafí í
raun framið andlegt sjálfsmorð strax 1973
með því að hengja sig í fyrirmælum bók-
menntagagnrýnenda, en „Einleikur á glans-
mynd“ sé nokkurs konar dauðahryggla. Því
vissulega yrði það banabiti hveiju miðlungs
skáldi sem færi að hlýða kvabbi bókmennta-
fræðinga um form eða intak verka sinna.
Hér gildir enn hið fornkveðna: Þessi
óvænta andlátsfregn virðist nokkuð orðum
aukin. En greining dánarorsakar er mjög
vandasöm þegar lifandi persónu er gefíð
dánarvottorð. Sá dánarvottorðsþeginn enn
á meðal vor og í fullu fjöri þá geta menn
„Að þessum
staðreyndum skoðuðum
fínnst okkur dálítið
hlálegt að horfa upp á
dauðaleit hins
bókmenntalega
slysavamarfélags að
skáldskap Þorgeirs, svo
ekki sé nú minnst á
væntingar Þorsteins
Antonssonar um að fínna
skáldið örent dinglandi í
snöm hlýðni sinnar við
bókmenntafræðinga og
önnur yfírvöld.“
farið að efast um það að viðkomandi hafi
neitt tekið hinn banvæna sjúkdóm. Enda
hefur nokkuð yfírgripsmikil leit að þessum
fyrirmælum bókmenntafræðinga um heim-
ildasögur, sem ÞA er nú að gera ráð fyrir,
engan árangur borið. Þau fyrirmæli virðist
hvergi vera að fínna í rituðu máli, hvorki
árið 1965, en það ár hóf Þorgeir rannsókn-
ir á efni þvi sem síðar birtist í 6 klukku-
stunda útvarpsleikriti hans (Börnum dauð-
ans) árið 1968, né heldur á árunum 1972-73
þegar sögugerð efnisins (Yfirvaldið) var í
smíðum. En á hinn bóginn kom það í ljós
við lestur blaða frá þessu tímabili að gagn-
rýnendur settu allir upp hundshausinn á
meðan þeir skrifuðu um „Börn dauðans“
og Hannes Jónsson kaupmaður stofnaði
merkileg samtök sem höfðu það eitt að
markmiði að láta banna flutning leikritsins,
og sá félagsskapur gekk í endurnýjun líf-
daga þegar „Yfírvaldið" kom út.
Það hefur því beinlínis verið þvert ofan
í smekk bæði gagnrýnenda og annarra áber-
andi þegna sem Þorgeir setti saman þessi
tvö verk sín. Samt varð nú leikritið um
„Börn dauðans" eitt vinsælasta útvarpsefni
sem flutt hefur verið síðan Helgi Hjörvar
las Bör Börsson forðum daga og „Yfírvald-
ið“ hefur komið út í tvennum íslenskum
útgáfum og þrennum erlendum þýðingum,
samanlagt í rösklega 35 þúsund eintökum.
Öll eru þau eintök nú löngu seld og undan-
tekning að sjá bókina hjá fomsölum. Og
önnur merkileg staðreynd hefur komið í ljós.
Þegar frá leið vildu bókmenntafræðingar
fæstir neitt kannast við að þetta væri heim-
ildasaga. Leynilögreglugáta, sögðu margir,
þjóðlífslýsing sögðu aðrir, sósíalrealisma
nefndi einhver en skrifaði nokkmm árum
síðar langa ritgerð um verkið sem sálfræði-
legt drama. Þannig hafa bæði almenningur
og bókmenntafræðingar lagt sundurleitar
tilfínningar á borð með sér við lestur „Yfír-
valdsins" og hver virðist skilja form sögunn-
ar með sínum hætti. Því prentsverta hefur
engar tilfinningar. Og löngu viðurkennt að
tilfínningar ritverka þurfa að koma frá les-
andanum til jafns við höfundinn.
Það er nú galdurinn sanni.
Skáldið hlýtur alltaf að vera einyrkja út-
vegsbóndi á ströndinni milli vemleikans og
innlanda hugans. Þar býr hann búi sínu, rær
á mið vemleikans og eijar sín innlönd eftir
mætti. En þurrar umbúðir skáldskaparins
verða stundum aðalfæða vanburða fræði-
manna svo þeir komast aldrei til að bragða
á safamiklu innihaldinu. Vita þá ekki að
þar er að fínna aflafeng utan úr veruleikan-
um kryddaðan með jurtum sem blekbóndinn
hefur lengi ræktað á fijósömum bletti í inn-
löndum huga síns.
Ögn meira um þá kyndugu fullyrðingu
ÞA að frásagnirnar í „Kvunndagsfólki" séu
í sama anda og „Yfirvaldið":
Athugulir lesendur hafa einmitt komið
auga á það að þessar tvær bækur em mjög
ólíkar og birta svo að segja andstæða þætti
í leit skáldsins að trúverðugleika. Sumir
hafa jafnvel haft orð á því að eftir langa
og fasta sókn á vemleikamiðin í „Börnum
dauðans“ og „Yfírvaldinu" hafí skáldið viljað
hvíla sig um sinn og eija sálarlöndin. En
persónulýsingamar í „Kvunndagsfólki" em
einmitt sóttar djúpt í hugann. Segja má að
þær séu eins og landslag sem eftir stendur
í minningunni þegar gustur tímans hefur
sorfíð aðrar og kannski „merkari" persónur
burt. Til eru jafnvel þeir sem líta á samstill-
ingu þessara fímm persónulýsinga í bókinni
sem drög að sjálfslýsingu skáldsins. Svo
fullkomlega innleitin og sjálfhverf sem að-
föng þessa verks era í mótsögn við „Yfir-
valdið“ þar sem ytri vemleiki er ríkjandi í
framvindu sögunnar og ræður líka miklu
um gerð persónanna.
Og varðandi móttökur „Kvunndagsfólks"
má geta þess að bókin seldist upp á ör-
skömmum tíma og kemur sjaldan á fornsöl-
ur. Erlendis hefur verkið hvergi birst í heild
sinni en einstakar sögur hafa verið þýddar
á dönsku, norsku, sænsku, ensku, þýsku,
frönsku og tékknesku til birtingar í sýnis-
bókum smásagna, blöðum og tímaritum.
Eftir því sem næst verður komist er saman-
lögð dreifíng þeirra nærri 1.500.000 eintök-
um. Vitaskuld er það engin heimsfrægð en
mundi nægja vel flestum til að fínnast verk
sitt hafa fengið undirtektir, einkum með
tilliti til þess að sögumar hafa enn sem
komið er dreift sér þetta sjálfar án nokkurr-
ar tilhjálpar frá milliliðum.
Hafi formfestan orðið hengingaról þess-
ara tveggja bóka Þorgeirs þá má með sanni
segja að tognað hafí úr þeirri snöm - nema
allur lesendahópurinn sé bara misheppnað
fólk.
Það gæti verið. En þá fer að sneyðast
um mælikvarðana.
Við samningu „Einleiks á glansmynd"
steypti Þorgeir sér út í flóknari tilraunir
með samspil ytri vemleika og innri sýnar
en Landinn hefur almennt nennt að skoða,
því fmmútgáfu þeirrar sögu má enn fá á
raslamarkaði Iðunnar fyrir lítinn pening.
Þó mætti vel geta þess hér að til voru sænsk-
ir gagnrýnendur sem reyndust læsir á texta
sögunnar þegar hún birtist á því máli. Og
höfundurinn lítur á söguna sem nauðsynleg-
an áfanga í ferli sínum.
Skáldið er semsé enn þessi einyrkja út-
vegsbóndi á ströndinni milli sálar og veru-
leika. Síðan 1975 hefur Þorgeir reynt fyrir
sér um margháttaða blöndu af þeim aðstæð-
um, sótt efnivið í minningar annarra í tveim
bóka sinna („Það er eitthvað sem enginn
veit“ og „Ja, þessi heimur"), endursamið
hugarheim Sigurðar Guðmundssonar mál-
ara í leikritinu „Smalastúlkan og útlagam-
ir“ sem var hátíðasýning Þjóðleikhússins á
30 ára afmælinu, leitað fanga í hugarheimi
Strindbergs og samið framhald af frægum
einþáttungi hans, skrifað leikrit upp úr
skáldskaparheimi Williams Heinesen. Og
heildarútgáfan af ljóðum Þorgeirs frá 1989
birtir einmitt þessa sömu leit. Þar er að fínna
efni langt innan úr sálinni og tilraunir með
fréttaskeyti vemleikans, svo að segja hlið
við hlið. Og í beinu framhaldi af vemleika-
skoðun „Yfírvaldsins" og „Glansmyndarinn-
ar“ snéri Þorgeir sér að löggæslumálum og
réttarfari nútímans, speglaði það í huga sér
og tengdi ástand vemleikans í kring um
okkur við hálfgleymd undirstöðuatriði sem
fæstir hér vildu þá lengur neitt muna. Það
varð honum efni í esseyjur, ritgerðir. Þessar
ritgerðir nutu lengi vel þess álits að vera
hugarórar einir. Enda voru þær það með
sínum hætti. Meinbugimir sem skáldið sá á
réttarfarinu vora hans einkakenjar þangað
til hlutlaus aðili skar úr langvinnri deilu
hans við ríkisvaldið og sjónarmið Þorgeirs
reyndust vera Evróputíska. Og nú hefur
löggjafarvaldið slegið til og sett opinberum
rannsóknum nýjar reglur þar sem öll þau
atriði sem skáldið hafði fundið að í paþetísk-
um ritgerðum sínum um réttafarið í landinu
vom færð til betri vegar. Og virðuleg fimm
manna lögspekinganefnd situr á rökstólum
um það hvort ekki muni ráðlegra að hafa
ritfrelsi og önnur réttindi manna lögfest hér
framvegis. En sú nefnd var skipuð í beinu
framhaldi af dómi Mannréttindadómstóls
Evrópuráðsins í svonefndu Þorgeirsmáli.
Þannig má segja að gömul þversagnar-
fullyrðing Óskars Wilde hafí ræst á heimin-
um og skáldinu. Eða sagði snillingurinn
ekki á sínum tíma: Vemleikinn er bara eft-
iröpun skáldskaparins?
Að þessum staðreyndum skoðuðum fínnst
okkur dálítið hlálegt að horfa upp á dauða-
leit hins bókmenntalega slysavarnarfélags
að skáldskap Þorgeirs, svo ekki sé nú minnst
á væntingar Þorsteins Antonssonar um að
fínna skáldið örent dinglandi í snöm hlýðni
sinnar við bókmenntafræðinga og önnur
yfírvöld.
. Enda þykir okkur meir en greinilegt lífs-
mark með skáldinu.
Satt er það að vísu að heimildir um Þor-
geir og ritstörf hans er ekki lengur að finna
í auglýsingatímum útvarps og sjónvarps,
né heldur á auglýsingasíðum dagblaðanna.
Þetta kann að villa um fyrir ÞA og skýra
frumhlaup hans. Enda kannski vonlegt.
Þessu veldur óbeit skáldsins á glamrinu og
hasarnum í kringum núverandi sölukerfí
bóka. Og óhlýðni hans við það kerfi. En
Þorgeir er semsé enn í fullu starfi við að
skrifa bækur, sem koma út hjá okkur undir-
rituðum jafnóðum og þær em fullgerðar.
Og hver sem leita vill að hinum bráðlifandi
höfundi Þorgeiri Þorgeirsyni og verkum
hans þarf ekki annað en að senda nafn sitt
og heimilisfang til okkar í pósthólf 7021,
127 Reykjavík og þá verður honum/henni
sendur bæklingur með upplýsingum um þær
8 bækur Þorgeirs sem við þegar höfum
gefíð út og síðar meir frekari upplýsingar
um aðrar bækur jafnóðum og þær verða
prentaðar.
En bókmenntaleg dauðaleit að Þorgeiri
Þorgeirsyni virðist okkur með öllu ótímabær.
Með þökk fyrir birtinguna,
LESHÚS BÓKAÚTGÁFA
ARI HARÐARSON
Hugsanir
Tíminn er steinn
sem sekkur
í botnlaust haf hugsana minna
Svartur steinn í bláu hafi.
Bláu botnlausu hafí.
Ljóslausu hafi.
Svörtu hafi.
Myrkur
/ myrkri
sér enginn mun
á svörtu og hvítu
allt er jafn grátt
heilunum sem horfa á.
Nakin og uggandi.
Bundin blautu skinni
gerða okkar,
bíðum við þess
að birti.
Bergmál
Langar nætur án orða
andardráttur
út í myrkrið
hljóðlátt ský
í kvöldhúmi
bergmál
Öldur við strönd
í svörtum sandi
gráir steinar
standa vörð
um gult strá
bergmál
fyssandi fljót
hljóðlaust
í tímans tómi.
Höfundur er fyrrum forstöðumaður hjá
SKÝRR og stundar nú framhaldsnám í
stjórnunarfræðum í Bandaríkjunum.
JÓHANNES STRAUM-
LAND
Vetrar-
kvöld
Hann hefur rofað til í
háloftunum
en élin halda sig neðar
í svörtum bólstrum
hið kalda mánaskin
slær draugabirtu á flóann
yfir Náttfaravíkum rísa
jötnahallir til himins.
Hversu einmana er ekki hið Iitla
hús í snjónum.
Þar sem áður var mannlíf
þar vaka minningar einar.
Eins og gagnsær hjúpur.
Bátur þinn heldur leið sína yfir
flóann.
Smár er þessi bátur eins og
fleytur þeirra
sem gengnir eru á brott.
Og hefur borð fyrir báru.
Hjartaslög hans eru hvell.
Hann er snöggur í hreyfingum.
Eins og lifandi vera.
Eins og höfrungur sem leikur
sér í kvikunni.
Endurbirt vegna prentvillu.