Lesbók Morgunblaðsins - 30.01.1993, Síða 4

Það varð uppi fótur og fít í baðstofunni á Kambi í Flóa, þegar inn ruddust grímuklæddir menn, tóku Hjört bónda og
annað heimilisfólk og bundu það og hófu síðan ákafa leit að hinum meintu auðæfum Hjartar. Teikning: Ólafur Pétursson
Þáttur af Sigurði
Gottsvinssyni
Aðfaranótt þess 9. febrúar árið 1827 var brotinn
upp bærinn á Kambi í Flóa og framið þar
rán, sem frægt hefur orðið. Ekki var þó glæp-
urinn svo voðalegur, síst miðaður við morðmál-
in sem upp komu um svipað leyti og áratug
í jólablaði Lesbókar 1992
var grein um heimspek-
inginn og fræðimanninn
Brynjólf frá Minna Núpi,
sem kunnastur hefur orð-
ið fyrir söguna af Þuríði
formanni og Kambráns-
mönnum. Henni hefur
verið jafnað til íslend-
ingasagna og þá ef til vill
vegna harmsögulegrar
ævi höfuðpaursins í rán-
inu, Sigurðar Gottsvins-
sonar. Á honum sannað-
ist enn einu sinni, að sitt
er hvað gæfa og gjörvi-
leiki. í framhaldi af grein-
inni um Brynjólf, er hér
rifjað upp sitthvað um
líf, afbrot og ævilok Sig-
urðar.
ÁSGEIR ÁSGEIRSSON
tók saman
ina á undan. Fólkið á Kambi var að vísu
bundið og því hótað, en enginn skaðaðist ;
ræningjarnir höfðu burt með sér 1.000 ríkis-
dali - og peningamir komu nær allir til skila.
Hinsvegar má kalla það nýlundu í Kambsrán-
inu, að þar var að verki bófaflokkur, þótt
skipulag hans og vinnubrögðin væru frum-
stæð. Og svo sjálfur málareksturinn. Hann
varð sá umfangsmesti þá og lengi síðan:
Alls voru haldin 52 réttarþing, vitni ieidd úr
mörgum hreppum, rannsóknin stóð framt að
ári og 30 manns voru dregnir fyrir dóm.
Brynjólfur Jónsson frá Minna-Núpi hefur
skráð sögu þessa máls, Söguna af Þuríði
formanni og Kambsránsmönnum. Þar koma
fyrir ýmsar merkiiegar ævir, náttúrulega
Þuríðar formanns og svo ræningjanna og
fólksins sem að þeim stóð, en auk þess bregð-
ur mörgum fyrir í örstuttum sögum, einu
tilsvari kannski. Hér er meiningin að rekja
sögu aðal-reyfarans í Kambsránsflokknum,
Sigurðar Gottsvinssonar. Er þátturinn alveg
tekinn saman eftir bók Brynjóifs, aðeins til
dægrastyttingar, og engin heimild sjálfur.
Sagan kom síðast út 1954 og fæst á söfnum.
Það má sjá, að dæmi Sigurðar hefur orðið
Brynjólfi hugstætt. I niðurlagsorðunum nefn-
ir hann þjóðareinkenni, er ekki sé alveg horf-
ið úr ættum Íslendinga, kallar það víkinga-
blóð. Hann telur að kostirnir jafnt sem gall-
arnir sjáist vel í sumu sögufólkinu, þar á
meðal Sigurði og föður hans. Þeir eru vel
gerðir að ýmsu leyti, en ógæfumenn, enda
er gæfa og gervileiki eitt þemað í sögunni.
Ógæfan liggur eins og oft í einhvers konar
ósjálfræði. Víkingablóðið er nefnilega, segir
Brynjólfur, gert úr ófyrirleitni og virðingar-
leysi fyrir rétti annarra - í bland við hjálp-
fýsi, áreiðanleik og hugrekki. Fljótséð er, að
fólk í þessum blóðflokki muni geta verið erfið-
ir viðskiptavinir. Og vill Brynjólfur að íslend-
ingar reyni að vinsa ókostina úr en halda
kostunum.
Sigurður Gottsvinsson fæddist á Háholti
í Gnúpverjahreppi rétt um aldamótin 1800.
Foreldrarnir voru Gottsvin Jónsson og Krist-
ín Magnúsdóttir. Um þau er sagt í skýrslu,
að þau væru bæði orðlagðir þjófar. Má segja,
að Gottsvin sleppi vel, því hann var fyrir
utan allt annað nokkrum sinnum orðaður við
morð. Hann fór snemma að láta bömin hjálpa
sér og munu þau ekki hafa verið spurð hvort
þau vildu. Flest voru stórgeðja, og strákam-
ir urðu drykkfelldir. Er sagt, að heimilisbrag-
urinn hafí versnað er þeir stálpuðust og hafði
þó verið rysjóttur áður. Gottsvin kom gjaman
fullur heim og barði upp á ástvinunum.
Einu sinni bar við, að Gottsvini var kennt
um að hafa stolið nokkmm ám frá sambýl-
ingi sínum og riðið auk þess meri hans til
dauðs. Er sagt, að Kristín kona hans hafi
orðið svo hrædd út af þessu máli, að hún
gaf djöflinum það sem hún gekk með. Og
það var Sigurður. í staðinn átti djöfsi að sjá
til þess að Gottsvin yrði ekki tekinn. Þetta
er haft eftir Kristínu sjálfri á efri árum. Hún
var þá að bera blak af Sigurði, og er þetta
mátuleg byijun á ferli hans hér.
Synir Gottsvins þóttu flestum öðmm
sprækari og mikil karlmenni og bar Sigurður
þó af. Hann á að hafa hlaupið jafnfætis á
hestbak af sléttum velli - með fullorðinn
sauð í fanginu. Annað sinn hljóp hann yfír
Bleiksárgljúfur með viðarbyrði á bakinu.
Þetta hefur aðeins einn maður hlaupið síðan
og hann var laus. Þegar Sigurður reri í Vest-
mannaeyjum mun hann hafa lesið sig upp í
kirkjuturn með því að læsa fingurgómunum
um listana. Skaplyndið var sagt þannig, að
hann væri hægur yfirleitt, fámáll en um-
gengnisgóður. En ef hann vildi annað en
aðrir fór hann sínu fram hvað sem þeir sögðu,
og gat orðið geysi-illur ef menn þijóskuðust
við. Varð hann þá svakalegur og hótaði fólki.
Hann var hins vegar alltaf góður við lítil-
magna, ef þeir gerðu honum ekki á móti
skapi, og sérstaklega við börn og hafði gam-
an af að leika við þau. Hestamaður mikill
og fór vel með skepnur. Þótt hann ætti erf-
itt með ráðvendnina, þá stal hann ekki frá
fátækum, hins vegar taldi hann rétt að stela
frá ríkum. Hann var ákaflega kjarkaður, og
kunni enginn að segja frá því, að Sigurður
hefði orðið hræddur. Hann drakk töluvert,
það var þá algengt, en virðist hafa borið það
vel. Þar sem hann réð sig í vist var hann
húsbóndahollur og mikið lið í honum. Þegar
hann var hjá Þórði bónda í Eyvindarmúla
kom það fyrir, að nágranninn beitti hrossum
á engjar Þórðar á nóttunni og sýndi honum
annan yfírgang. Stöðvaði Sigurður það ein-
samall og þorðu hinir ekki að áreita Þórð
síðan.
Sigurður tolldi þó ekki lengi í Eyvindar-
múla. Þannig var, að á vetrum héldu tveir
hrafnar til við Múlabæinn. Þórði var vel til
þeirra og lét færa þeim mat, enda lögðust
þeir aldrei á kindur hans þótt þær lægju
dauðar, nema láta vita áður. Hreiður áttu
þeir í fjallinu fyrir ofan bæinn. A laugardag-
inn fyrir hvítasunnu kom til orða í Múla, að
enginn mundi geta klifrað upp í hrafnshreiðr-
ið. Ekki gaf Sigurður sig að þessu. En á
hvítasunnumorgun kemur hann til Þórðar og
kastar hrafnsungunum fýrir fætur hans.
Þórði varð illa við og á að hafa sagt: „Nú sé
ég það, að þú hefur minni gæfu en gervileik
og ekki vil ég hafa þig hér eftirleiðis." Var
Sigurður eftir það á tveim bæjum í Flóa en
þar eftir sjálfs sín húsbóndi. 1825 fer hann
svo að Leiðólfsstöðum til ekkjunnar Vilborg-
ar Jónsdóttur, fær hennar og tekur við bú-
inu. Sigurður var þá 27 ára gamall, Vilborg
þijátíu árum eldri. Ekki stóð sá búskapur
lengi, enda leið nú að Kambsráni.
Ránsmenn komu að Kambi um miðja nótt.
Vaknaði heimilisfólk við það að bærinn var
brotinn upp og fjórir menn komu inn. Þar
voru heima Hjörtur bóndi, Gróa ráðskona
hans, vinnukona er Guðrún hét og fimm ára
drengur, Andrés að nafni. Ránsmenn tóku
fólkið og bundu, drenginn líka. Síðan fóru
þeir að búverka þarna, ruddu til hlutum og
brutu upp hveija hirslu. Vinnukonunni varð
á að spyija hvort hér færu menn eða djöfl-
ar. Henni var þá svarað: „Við erum ofan að
og erum sendir að sækja peninga Hjörts;
segðu okkur hvar þeir eru.“ Hún þóttist ekki
vita en var hótað dauða, og sagði þá: „Þeir
eru grafnir niður í gólfíð undir lömbunum.“
En Hjörtur bóndi var svo skelkaður, að hann
var næstum utan við sig, enda stóð einn
yfír honum og hótaði honum í sífellu kvölum
og dauða. Lítið heyrðust ræningjamir tala
sín á milli, en þó nefndu þeir hver annan á
nafn og voru það nöfn manna úr nágrenn-
inu. Það fannst og, að einhveijir þeirra voru
í skinnklæðum og bám grímur.
Þegar þeir nú höfðu fundið peninga bónda
höfðu þeir sig burt. Einn heyrðist segja um
leið, að réttast væri að kveikja í kotinu, en
það varð þó ekki úr. Leið nú stund svo að
ekki heyrðist til þeirra. Þá þorði Hjörtur
bóndi að fara að bijótast um og endaði með
því að hann náði hnífí, gat skorið Andrés
litla lausan en Andrési tókst síðan að losa
fætur Hjartar. Fór bóndi þannig til reika í
Hróarsholt. Stormur og regn og niðamyrkur
var úti. Andrés Ieysti fætur kvennanna og
fóm þær, sömuleiðis bundnar á höndum, að
koti þar nálægt og fengu hjálp. En drengur-
inn varð eftir í myrkrinu, og sagði hann
seinna, að þá hefði hann verið hræddari en
meðan ræningjamir stóðu við.
Þeir menn sem fylgdu Hirti bónda að
Kambi aftur um nóttina fundu fljótlega ýmis-
legt, sem ránsmennimir höfðu látið eftir.
Var það hattræfill, strigatuska, brot úr brúsa,
snæri og svo nýsmíðaður jámteinn. Síðast
fundu þeir stakan skó í túnjaðrinum. Pening-
ar bónda vom hins vegar ömgglega á brott.
Var hann svo úrillur þess vegna, að menn
þeir tveir sem sátu hjá honum til morguns
fengu hvorki vott né þurrt.
Það leið ekki á löngu fyrr en grunurinn
tók að beinast að hinum réttu ræningjum.
Skórinn úr túnjaðrinum benti á einn þeirra,
Jón Geirmundsson. Nafn Sigurðar Gottsvins-
sonar kom upp af því að hann var kjarkaður
og ófyrirleitinn og hafði oft látið í veðri vaka,
að hann vildi verða ríkur. Benti Þuríður for-
maður á þá. Um Sigurð sagði hún: „Það
hafa margir duglegir drengir róið hjá mér,
en enginn jafnast á við hann. Og þó vildi ég
ekki vinna til að hafa hann aftur. Samt er
til gott í honum.“ Mun Sigurður hafa svarað
henni fullum hálsi ef svo bar undir. Það þoldi
hún illa - enda var í henni víkingablóð.
Henni stóð hinsvegar beygur af Sigurði, og
ekki ein um það. Bað hún sýslumann fyrir
framburð sinn, „því ef það berst til Sigurð-
ar, þá forsvara ég hann ekki fyrir að drepa
mig“.
Er ekki að orðlengja, að böndin bámst að
þeim Jóni og Sigurði, enda voru sögur þeirra
ekki trúlegar, um það hvar þeir hefðu verið
um ránsnóttina, og ljóst var að ekki höfðu
þeir verið heima. Járnteinninn, sem áður var
nefndur, var rakinn til Jóns Geirmundssonar
eftir merki sem var í steðja hans. Hafði
Þuríður formaður rekið augun í það. Sýslu-
maður hafði líka brugðið snarlega við er
honum var tilkynnt ránið, yfirheyrði fólkið á
Kambi daginn eftir og daginn þar á eftir
stilltu hann og fulltrúi hans sér upp við kirkju-
dyr fyrir messulok og vildu athuga hvort
nokkmm biygði þegar fólkið kæmi út. En
svo mörgum brá, að þeir gátu varla verið
ræningjar allir saman, og kom þetta fyrir
lítið þótt hugmyndin væri góð. Þess er þó
getið að einn maður í hópi kirkjugesta leit
illilega til þeirra. Það var Sigurður Gottsvins-
son. Mánuði seinna rakst Þuríður á Sigurð,
hafðj þá rannsókn málsins legið niðri vegna
illviðris. Fór Sigurður að spyija hveija hún
grunaði. Sagði hann því næst, að hann vissi,
að hún hefði varpað gmn á hann, sagt að
hann ætti hattinn sem fannst á Kambi. Var
hann reiður, sagði að konan hans hefði aldr-