Lesbók Morgunblaðsins - 05.06.1993, Blaðsíða 7

iálsbrýtur gamlan griðung - blótnaut - eftir að hafa bitið Atla hinn skamma á barkann
Mynd: Gísli Sigurðsson.
Galdrar í Egils sög-u
LRSKAFT
jÐAXAR
I
'u er sögð saga af öxi sem erfitt
vegna er í sögunni. Flestir fræði-
sér hjá því að fjalla um þessa
i nýrrar útgáfu sögunnar skrifa
Lsdóttir og Svanhildur Óskarsdóttir.
ist
li
r
i
ia
. . . Að endingu skal nefnt að táknum
bregður fyrir í Egils sögu. Auk höfuðs
Egils sem fyrr var minnst á má geta
axarinnar Eiríksnautar sem reynist
Skalla-Grími jafn gagnslítil og norskir
konungar ættmennum hans flestum.
(Bergljót og Svanhildur 1992: XX)
I þessum fáu orðum kemur fram útlegg-
ing á axarsögunni og að hluta til á Egils
sögu sem ég vil gera athugasemdir við. Ég
tel t.d. að öxin hafi alls ekki reynst Skalla-
Grími gagnslítil. Þetta verður rökstutt en
fyrst mun ég rekja sögu axarinnar Eiríks-
nautar.
Þegar axarsagan hefst er þar komið í
Egils sögu að Skalla-Grímur hefur flúið ríki
Haralds hárfagra og er orðinn roskinn
landnámsbóndi á íslandi. Haraldur er enn
yfirkonungur í Noregi þótt hann sé tekinn
að eldast en Eiríkur sonur hans er uppkom-
inn og stjórnar Firðafylki, heimabyggð
Skalla-Gríms. Þórólfur Skalla-Grímsson er
kominn til Noregs og hefur gerst handgeng-
inn Eiríki og er með honum í herförum.
Allt virðist leika í lyndi hjá Þórólfi, hann
virðist reiðubúinn að gleyma væringum
norsku konungsættarinnar og föður síns og
honum virðist búinn frami og sæmd með
norsku hirðinni. Þá var það sem hann ákvað
að hitta föður sinn:
Þórólfur Skalla-Grímsson bjóst eitt
sumar til kaupferðar. Ætlaði þá, sem
hann gerði, at fara til íslands og hitta
föður sinn. Hann hafði þá lengi á brottu
verið. Hann hafði þá ógrynni fjár og
dýrgripi marga.
En er hann var búinn til ferðar þá fór
hann á fund Eiríks konungs. En er þeir
skildust, seldi konungur í hendur Þórólfi
exi, er hann kveðst gefa vilja Skalla-
Grími. Exin var snaghyrnd og mikil og
gullbúin, upp skellt skaftið með silfri og
var það hinn virðilegsti gripur... En
er hann kom heim bar hann Skalla-Grími
kveðju Eiríks konungs og færði honum
exi þá er konungur hafði sent honum.
Skalla-Grímur tók við exinni, hélt upp
og sá á um hríð og ræddi ekki um, festi
upp hjá rúmi sínu.
Það var um haustið einhvern dag að
Borg að Skalla-Grímur lét reka heim yxn
mjög marga, er hann ætlaði til höggs.
Hann lét leiða tvo yxn saman undir
húsvegg og leiða á víxl. Hann tók hellu-
stein vel mikinn og skaut niður undir
hálsana. Síðan gekk hann til með öxina
konungsnaut og hjó yxnina báða senn
svo að höfuðið tók af hvorumtveggja,
en exin hljóp niður í steininn svo að
munnurinn brast úr allur og rifnáði upp
í gegnum herðuna. Skalla-Grímur sá í
eggina og ræddi ekki um, gekk síðan inn
í eldahús og steig síðan á stokk upp og
skaut exinni upp á hurðása. Lá hún þar
um veturinn.
(Egils saga, 74-75)
Bergljót og Svanhildur skilja þessa frá-
sögn þannig að öxin hafi brugðist Skalla-
Grími. Ef sá skilningur er lagður í söguna
getum við hugsað okkur að bóndinn Skalla-
Grímur hafi verið að höggva sláturnaut að
hausti að vanda sínum og til að spara sér
höggin hafi hann viljað fella tvö naut í einu.
Öxin hafi síðan reynst vera of bitur og
hlaupið af of miklu afli í helluna.
Það fer varla á milli mála að öxin hefur
verið flugbeitt en það er ekki galii á öxi.
Skalla-Grímur fór illa með hana. Bóndi og
sláttumaður eins og hann hefur ekki verið
vanur því að höggva bitjárnum í gijót en
samt lagði hann hellu undir höggstaðinn.
Hér verður leitað að skýringum á þessari
einkennilegu hegðun Skalla-Gríms.
Um vorið reyndi Skalla-Grímur að telja
son sinn af því að fara aftur til Noregs en
Þórólfur vildi engu að síður fara. í sögunni
segir:
... En áður Þórólfur fór frá Borg þá
gekk Skalla-Grímur til og tók öxina ofan
af hurðásum, konungsgjöfina, og gekk
út með. Var þá skaftið svart af reyk,
en exin ryðgengin. Skalla-Grímur sá í
egg exinni. Síðan seldi hann Þórólfi ex-
ina. Skalla-Grímur kvað visu...
(Egils saga, 75)
í vísunni formælti Skalla-Grímur öxinni,
sagði að í henni væru svik og hann kallaði
hana arghyrnu með roknu (reyktu) skafti.
í lok vísunnar bað Skalla-Grímur um að
öxin yrði send aftur. Þórólfur tók við öxinni
en fleygði henni í hafið á milli íslands og
Noregs. í staðinn færði hann Eiríki lang-
skipssegl sem hann sagði vera frá Skalla-
Grími með þakklæti fyrir axargjöfina.
II
Kafli 38 í Egils sögu er ekki eini staður-
inn þar sem sagt er frá undarlegu drápi
nautgripa. í 67. kafla er sagt frá hólm-
göngu Egils og Atla hins skamma. Þar er
þetta sagt:
Þar var leiddur fram graðungur mik-
ill og gamall. Var það kallat blótnaut.
Það skyldi sá höggva er sigur hefði. Var
það stundum eitt naut, stundum lét sitt
hvor fram leiða sá er á hólm gekk.
(Egils saga, 165)
Hér er lýst einhvers konar helgiathöfn
sem tengist fornri guðstrú. Þeir Egill börð-
ust en í sögunni segir að sverð Egils hafi
ekki bitið. í vísu sem Egill fór með að loknu
einvíginu kemur fram að það hafi verið
vegna þess að Atli hafi deyft eggjar sverðs-
ins. Egill brá á það ráð að hlaupa að Atla
og grípa um hann:
... og hljóp að Atla ok greip hann
höndum. Kenndi þá aflsmunar og féll
Atli á bak aftur en EgiII greyfðist að
niður og beit í sundur í honum barkann.
Lét Atli þar líf sitt. EgiII hljóp upp skjótt
og þar til er blótnautið stóð, greip ann-
arri hendi í granarnar, en annarri íhorn-
ið og snaraði svo að fætur vissu upp en
í sundur hálsbeinið...
(Egils saga, 165)
Egill trúði því líklega að sverð hans biti
ekki nautið fremur en Atla og því hafði
hann þessa aðferð við að bana því. Hér
höfum við því sverð sem bítur ekki naut,
áður höfðum við öxi sem beit tvö naut en
missti síðan bitið. Þetta naut er mikið og
gamalt líkt og Atli sjálfur en naut Skalla-
Gríms hafa líklega verið ungnaut sem ekki
átti að setja á.
Fornmenn töldu að unnt væri að deyfa
eggjar vopna með göldum. í Hávamálum
148 segist Óðinn kunna ljóð til að deyfa
eggjar: „eggjar ek deyfi/ minna andskota.“
Enginn maður hefur nokkru sinni kunnað
þetta ljóð en menn hafa getað blótað Óðin
og beðið hann að deyfa eggjar andstæðinga
sinna. í Helgakviðu Hundingsbana II 32
biður Sigrún um að sverð hans bíti ekki:
„bíti-a þat sverð/ er þú bregðir/ nema sjálf-
um þér/ syngvi of höfði. “ Þar er tilefni að
maður hafi gerst eiðrofi og banað mági sín-
um sem hann hafði áður svarið tryggðar-
eiða. Þetta dráp gerði áhrínsorð Sigrúnar
máttug því að slík níðingsverk eru líkleg
til að vekja gremju Óðins og annarra guða.
Ein leið til að deyfa eggjar hefur því verið
sú að fá mann til að fremja níðingsverk
e.t.v. með yfirnáttúrulegum hætti og fara
síðan með áhrínsorð.
Ef maður hefur ætlað að fá einhveiju
framgengt með yfirnáttúrulegum hætti er
líklegt að hann hafi þurft að framkvæma
einhveija helgiathöfn. Þótt helgiathöfnum
sé lítið lýst í fornum ritum má giska á að
stundum hafi menn sett á svið eitthvað sem
leir hafi óskað eða viljað að yrði satt. vT.d.
er líklegt að úlfheðnar og berserkir hafi
klæðst feldum villidýra til að gera sjálfa sig
líka þessum dýrum og eignast grimmd
þeirra. Þegar menn gengu í fóstbræðralag
vildu þeir gera sig að bræðrum og það urðu
þeir á táknrænan hátt með því að blanda
blóði í mold og setja á svið fæðingu sína
úr skauti jarðar með því að rista jarðarmen
og ganga undir það.
í. axarsögu Skalla-Gríms tel ég að verið
sé að setja á svið atburðarás sem Skalla-
Grímur vildi að gengi eftir.
III
I Egils sögu er Eiríki fengið viðurnefnið
blóðöx þegar á unga aldri svo að nærtækt
er að tákna Eirík með öxi. Öxin var konung-
lega búin og ekkert stóð fyrir henni og
þannig var ástatt um Eirík sjálfan. Faðir
hans elskaði hann mest sona sinna, hann
hafði tekið við hluta ríkisins og stóð til að
erfa það allt og hann hafði verið sigursæll
í orrustum (sbr. frásögn í kafla 37 af
Bjarmalandsferð Eiríks).
Nautin tvö eru bræður Eiríks sem hann
banaði báðum samtímis síðar í sögunni.
Þetta gerðist í Túnsbergi þar sem bræðurn-
ir háðu eins konar einvígi en dráp tveggja
blótnauta er ekki ólíklegt tákn um úrslit
þessa einvígis. Við dráp uxanna slævðist
öxin og á sama hátt vildi Skalla-Grímur að
hugur Eiríks slævðist og bit vopna hans
deyfðist. Bræðradráp er illvirki og ætti að
nægja til að svipta Eirík hylli guðanna og
þeirri miklu gæfu sem hann hafði erft frá
föður sínum. Eftir nautadrápið varð öxin
bitlaus en ennþá skrýdd konungsskrúða.
Með því að geyma öxina uppi yfir eldum í
reykhúsi einn vetur lýsir axarsagan kon-
ungstign Eiríks í einn vetur eftir bræðra-
drápið þar sem af honum reittist konungs-
skrúðinn og á endanum var öxinni og Ei-
ríki vísað á haf út.
Það er jafnan erfitt og varasamt að lesa .
úr táknmáli eins og því sem er í sögunni
af öxi Eiríks og þetta er auðvitað aðeins
tilgáta sem verður að stðyja með frekari
sögum. Helstu rökin eru þau að axarsög-
unni ber saman við það sem síðar gerðist
í sögunni og hún svarar spurningum sem
án hennar væri erfitt að svara.
IV
Egils saga segir frá því að Egill hafi
farið að heimta arf konu sinnar af Berg-
Önundi en fékk ekki vegna úrskurðar Eiríks
og Gunnhildar drottningu á Gulaþingi. í
kafla 59 segir sagan síðan í framhaldi af
þessu að Haraldur hafi gert Eikrík að yfir-
konungi í Noregi og hafi hann verið yfirkon-
ungur Noregs að Haraldi lifandi í þijá vet-
ur. Síðan segir:
En eftir andlát hans var deila mikil
milli sona hans því að Víkverjar tóku
sér til konungs Olaf en Þrændir Sigurð.
En Eiríkur felldi þá báða bræður sína í
Túnsbergi einum vetri eftir andlát Har-
alds konungs. Var það allt á einu sumri
er Eiríkur konungur fór af Hörðalandi
með her sinn austur í Vík til bardaga
við bræður sína og áður höfðu þeir deilt
á Gulaþingi EgiII og Berg-Önundur og
þessi tíðendi er nú var sagt...
(Egils saga, 133)
Sagan gætir þess að tímasetja atburði í
Noregi þótt hér sé sagt frá tíðindum sem
gætu virst skipta litlu máli í Egils sögu
nema vegna axarsögunnar. Egill er þetta
sama haust að reisa níðstöng í Noregi:
. . . Hann tók í hönd sér heslistöng
og gekk á bergsnös nokkura þá er vissi
til lands inn. Þá tók hann hrosshöfuð
og setti upp á stöngina. Síðan veitti
hann formála ok mælti svo: „Hér set ek
upp níðstöng og sný eg þessu níði á
hönd Eiríki konungi ok Gunnhildi drottn-
ingu,“ — hann sneri hrosshöfðinu inn á
land, — „sný eg þessu níði á landvættir
þær er land þetta byggja, svo að allar
farí þær villar vega, engi hendi né hitti
sitt inni fyrr en þær reka Eirík konung
og Gunnhildi úr landi.“...
(Egils saga, 139-140)
Það fer ekki á milli mála að Egill fór hér
með galdur. Skömmu áður hafði hann að
auki ort níðvísu með bæn um að guðirnir
reiddust Eiríki og rækju hann úr landi. Til-
efni Egils fyrir þessu níði er að Eiríkur
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5. JÚNÍ1993 7