Lesbók Morgunblaðsins - 21.08.1993, Page 5

Sporvagn á Rosenthalerplatz
anienburgerstrasse var lítið annað en kolbik-
asvört brunarúst. Hér hafði ekkert breyst frá
því Rússar frelsuðu borgina vorið 1945.
Fyrstu mánuðina eftir fall múrsins fluttust
hingað kornungir hippar og pönkarar, lista-
menn í leit að vinnuplássi, smákrimmar og
hassneytendur. Sjóræningjafánar voru
dregnir að húni og hljómsveitin Doors sett á
fóninn. Á þeim þremur árum sem síðan eru
liðin er Scheunenviertel orðið eitt líflegasta
hverfí borgarinnar. í Augustusstrasse er
búið að opna ekki færri en tíu gallerí sem
öll helga sig framúrstefnulist. Fjölmargir
barir og knæpur hafa sprottið upp og á kvöld-
in og um helgar streymir þangað „senuliðið"
frá vesturhluta borgarinnar. — Síðasta árið
hafa reyndar túristar og drukknir verkfræði-
stúdentar gerst æ fyrirferðarmeiri í næturlíf-
inu, en það þykir vera hnignunarmerki. —
Sýnagógan hefur að hluta til verið reist upp
úr rústunum og búið er að pússa kúpulinn á
henni upp. Hann gnæfir yfir nærliggjandi
hús og glampar þegar sólin skín. Við hlið
sýnagógunnar er annað af tveimur safnaðar-
húsum gyðinga í borginni. Á jarðhæð þess
er piýðilegur matsölustaður sem býður upp
á koscher-matseðil. Mér er sagt að í dag búi
um 6.000 gyðingar í Berlín, árið 1930 voru
þeir 180.000.
Það er komið kvöld þegar Franz Biberkopf
yfírgefur gyðinginn í Gormannstrasse. Hann
er orðinn hress. Á horninu á Mainzstrasse
og Kaiser-Wilhelm-Strasse er bíó. Unglingum
innan 17 ára bannaður aðgangur. Yfír inn-
ganginum hangir stórt plakat sem sýnir korn-
unga stúlku vefja sér auðmjúka um fæturna
á herramanni. „Hvað kostar miðinn Frául-
ein?“ „60 pfennninga". Þetta er djörf mynd.
Hann hefur setið inni í flögur ár og stenst
ekki mátið. Þegar myndin er búin, segir hann
við sjálfan sig, á berlínarmállýsku auðvitað:.
„Ick muss ein Weib haben“ (Ég verð á ná
mér í kvenmann). Hann þarf ekki að leita
lengi; á miðri Kaiser-Wilhelm-Strasse stend-
ur ein, feit og girnileg. Hann fer upp á her-
bergi með henni en ekkert gengur. Seinna
um kvöldið reynir hann aftur en allt fer á
sömu leið.
Testifortan, löggilt vörumerki nr. 365695,
kynlífsmixtúra framleidd af dr. Magnus
Hirschfeld og dr. Bemhard Schapario, Stofn-
un fyrir kynlífsfræði, Berlín. Getuleysi á sér
tvær meginorsakir: A. Ónóg fylling lims
vegna truflunar í kirtlakerfi; B. of mikil
mótstaða vegna sálrænnar hömlunar. Hve-
nær hinn getulausi ætti að reyna aftur er
einstaklingsbundið. Oft er ráðlegt að hann
taki sér hvíld frá kynlífi.
Kaiser-Wilhelm-Strasse heitir í dag Rosa-
Luxemburg-Strasse en hét Horst-Wessel-
Strasse á nasistatímanum. Nú eru þama tvær
nýopnaðar sexsjoppur. Gleðikonurnar hafa
hins vegar fært sig um nokkur hundruð
metra. Þær hafa líka grennst og standa nú
spengilegar og leggjalangar í háum leðurstíg-
vélum fyrir framan sýnagóguna upp á Orani-
enburgerstrasse. Nokkru neðar, á litlum bar
í sömu götu, halda vemdarenglar þeirra til.
Þeir eru sólbrúnir og stæltir, með gullkeðju
um hálsinn og bmna um götumar á rauðum
sportbílum.
En Berlin-Alexanderplatz er ekki bara
sagan af öreiganum, melludólgnum og morð-
ingjanum Franz Biberkopf og vita vonlausum
tilraunum hans til að gerast heiðvirður borg-
ari. Döblin ætlaði sér ekki að skrifa skáld-
sögu í venjulegum skilningi, heldur bók sem
væri lífið sjálft. Og lífið var á þessum árum
stóborgarlíf: ringulreið, hraði, hávaði, vélag-
nýr, breiðstræti, fólksmergð, neðanjarðar-
lestir, ískur í sporvögnum. í stórborginni
gerist allt afar hratt og ótal hlutir á sama
augnablikinu. Veruleikinn hefur splundrast í
þúsund mola. Já, vitund stórborgarbúans er
eins og sigti og í gegnum það streyma ótelj-
Berlínarbúar 1921. Teikning eftir Georg Groz.
andi áreiti. Einmitt þannig er stíllinn á Berl-
in-AIexanderpIatz.
Sagan er látin gerast árið 1928, þ.e.a.s.
um leið og hún var skrifuð. Hún byggist
mikið til á innri mónólógum persónanna þar
sem innri og ytri veruleiki renna saman í
eitt. Minningarbrot, hugsanaflæði og hvatir
fléttast saman við hávaðann, hraðann og
öngþveitið í stórborginni og mynda taktfasta
heild. Hún er síðan brotin upp öðruhvoru og
á margvíslegan hátt.
í fyrsta lagi er Döblin alltaf að ávarpa
sögupersónurnar. Hann grípur fram í fyrir
þeim og segir til að mynda Franz Biberkopf
óspart til syndanna. Hann er alvitur höfund-
ur sem sér allt og veit allt. Þegar hópur af
fólki stígur upp í sporvagn fylgja ekki aðeins
upplýsingar um hvem og einn, þar með talið
dánardægur og dánartilkynning, heldur líka
hugheilar þakkir til þeirra sem voru viðstadd-
ir útfórina. Hann lýsir lífeðlisfræðilegum ferl-
um í maganum á kráargesti nokkrum og sér
tvær konur, sem hraða sér yfír Alexander-
platz, í röntgenmynd. í öðru lagi skeytir
hann allskyns upplýsingum úr daglega lífinu
inn í textann: kauphallarfréttum, æsifréttum,
veðurfréttum, opinberum tilkynningum, aug-
lýsingum, fyrirsögnum dagblaðanna, glefsum
úr alfræðiorðabókum og vinsælum dægurla-
gatextum, tölfræðilegum skýrslum úr slátur-
húsum Berlínar, skýrslum um manníjölda og
heilbrigðisástand í sömu borg, lögreglu-
skýrslum, læknaskýrslum og þannig mætti
lengi telja.
Við allt þetta bætast svo sögur úr Gamla
testamentinu og lýsingar á stöðu hlutanna í
alheiminum. Berlin-AIexanderpIatz gerist því
á fjórum plönum að minnsta kosti: lífeðl-
isfræðilegu, þjóðfélagslegu, biblíulegu og
kosrnísku.
Ég er kominn á leiðarenda, staddur í neð-
anjarðarlestarstöðinni undir Alexanderplatz.
Biberkopf á hins vegar langa og erfíða leið
fyrir höndum, sem er lýst strax á fyrstu blaðs-
íðu bókarinnar. Hann var að sleppa út úr
fangelsi og ætlar sér að gerast heiðvirður
borgari. í fyrstu gengur allt vel en brátt lend-
ir hann nauðugur viljugur í baráttu við eitt-
hvað sem kemur utan frá, eitthvað sem er
óútreiknanlegt, eitthvað sem lítur út eins og
örlög. Til að gera langa sögu stutta þá er
honum hent út úr bíl á fullri ferð og missir
við það annan handlegginn. Hann verður
óbeint valdur að dauða kærustunnar sinnar.
Hann lendir á geðveikrahæli. / lok sögunnar
sjáum við hann þar sem hann stendur á Alex-
anderplatz, mjög breyttur, skaddaður ...
Neðanjarðarlestarstöðin er mikið völund-
arhús á þremur hæðum, lagt grænum flísum.
Hún var byggð 1928 og þótti flott og þykir
það enn í dag. Yfír mér liggur torgið sem
teygir sig í átt til austurs og hverfur þar
undir stalínísk háhýsi. Á meðan Þýska al-
þýðulýðveldið var og hét söfnuðust þarna
hundruð þúsundir manna til að hylla valds-
druslur flokksins. í dag, sérstaklega þegar
veðrið er gott, er yfirleitt mannþyrping við
vestuijaðar torgsins. Þama selja Víetnamar
amerískar sígarettur, Tyrkir rússneskar loð-
húfur og rúmenskir sígaunar japanska
Ghetto-Blasters. — Neðanjarðarlestirnar
stöðvast með ískri og keyra svo áfram.
Stundin er mnnin upp. Ég ætla ekki að
gerast heiðvirður borgari.
Höfundur er við nám í Berlín.
SIGURUNN
KONRÁÐSDÓTTIR
Nordurland
Birtist mér landsýn, björt í sólarloga
brimþvegin ströndin, snækrýnd fjalla-
brún.
Sumarið breiðir faðm um vík og voga,
vel gróin engi, slegin heimatún,
standbjörgin traustu og dimmu gljúfr-
in gráu,
glymjandi fossa, heiðavötnin bláu.
Smálækir kátir hoppa stall af stalli,
steypa sér niður græna fjallahlíð.
Laufskrýddir bakkar baðast úðafalli,
brosa í mónum dalablómin fríð.
Búsmalinn allur breiðir sig um haga,
bítur í ró um fagra sumardkga.
Laufkrónur fléttar fagur birkiskógur,
hinn forni vörður þessa kalda lands.
í faðmi hans er fundinn gróður nógur
og fegurðin stærsta birtist auga
manns.
Smáfuglar skjól hans hættulaust sér
hyggja,
hreiður sín glaðir ætla þeir að byggja.
Þetta er ísland, aldna fóstran kæra,
indælast landa, drottins listaverk,
sem bömum sínum blessun kýs að
færa,
blíð vill þau hafa, glaðlynd, hraust og
sterk.
Það eldinn geymir innst í sínu brjósti,
en elur jökulskalla á hæsta tind.
Okkur það heillar gæðum með og
gjósti.
Glæsileg er þess sanna tignarmynd.
Hér vil ég hvila fijáls í fjallablænum,
finna er vættir landsins hefja dans.
Brimþungur niður berst til mín frá
sænum,
blómálfar litlir gista vitund manns,
sálinni gæða á veig úr listalindum.
Lífið er fagurt séð í draumamyndum.
Ljóðið er úr bók sem kemur út innan
skamms. Höfundurinn er hafnfirsk en
upprunnin frá Skagaströnd..
TRYGGVI V. LÍNDAL
Saffró
syngur
Kom, helga skjaldbökuskel;
lýra mín, og ver Ijóð.
Með loftkenndum orðum byrja ég
sem þó er unun að heyra í.
í dag vil ég syngja fagurt
og gleðja ykkur, kæru vinir.
O, dætur Seifs,
komið til mín nú,
ój þokkagyðjur með bleika arma.
Eg gæti ekki vonast
til að snerta skýin
með mínum tveim höndum.
Komið, komið nú,
viðkvæmu þokkagyðjur
með fagurhærðum gyðjum lista.
Komið til mín, ó Listagyðjur,
úr ykkar gullna húsi.
Saffró
syrgir
Þú brennir mig
Eins og hvirfúvindur í fjalli
refsar eikartrjánum
rústaði ástin hjarta mínu.
Eg unni þér, Atthis, fyrir löngu
þegar ég var meyjarblómi
og þú varst þokkalaust barn.
Af öllum afkvæmum
jarðar og himins
er ástin dýrmætust.
Höfundur er þjóðfélagsfræðingur og Ijóð-
skáld.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21.ÁGÚST1993 5