Lesbók Morgunblaðsins - 18.09.1993, Qupperneq 5

Halldór Ágústsson, bóndi á Eyrí (t.v.) og Björn Baldursson bóndi í Vigur.
Ljósm:S.Bj.
ritstörfum. Lauk hann Ferðabókinni 1779
og hlaut fyrir hana 400 dali í ritlaun. Kom
hún út í Kaupmannahöfn árið 1780. Hann
er sæmdur kammersekreteranafnbót 1777
í viðurkenningarskyni fyrir rannsóknir sín-
ar. Árið 1779 er hann skipaður tollstjóri í
bænum Skagen, nyrst á Jótlandi. Gegndi
hann því embætti til 1788.
En þá var hann fluttur til Mariager í
sama embætti þar. Og þar lést hann 10.
september sama ár.
Mikill Afkastamaður
Þótt Ólafur Ólavíus næði ekki háum aldri,
en hann var aðeins 47 ára gamall er hann
lést, er ljóst að hann hefur verið mikill af-
kastamaður. Þessi vestfirski bóndasonur er
brennandi í andanum þegar um er að ræða
baráttuna fyrir viðreisn íslands á 18. öld,
sem talin hefur verið öld óárana og niður-
lægingar í sögu landsins.
Þorvaldur Thoroddsen kallar Ferðabók
Ólavíusar „einskonar viðauka" við bók Egg-
erts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar. Er það
ekki gert í niðrunarskyni við Ólavíus. Sendi-
för hans var gerð í allt öðrum tilgangi en
ferðir þeirra Eggerts og Bjama, eins og
Steindór Steindórsson bendir á. „Honum var
falið þröngt svið, að rannsaka atvinnuhætti
í tilteknum landshluta, en einkum þó allt,
er að sjósókn lyti, allt frá djúpmiðum að
fjörusteinum. Einnig skyldi hann leitast við,
að benda á leið til úrbóta, þar sem honum
þótti þörf.“
Bók hans er skýrsla til stjómvalda um
athuganir hans.
Steindór Steindórsson segir að Ólavíus
sé „tvímælalaust raunsærri í þessum efnum
en Eggert Ólafsson, og síst hefði það hvarfl-
að að Ólavíusi að yrkja búnaðarbálk um
íslenska sveitasælu".
ÍSLANDSFERÐIR ÓLAVÍUSAR
Ólavíus fer fyrstu ferð sína til íslands í
boði dönsku stjórnarinnar árið 1775. Fór
hann með freigátunni Jægersborg, sem fór
frá Kaupmannahöfn 3. júní og kom til Dýra-
ijarðar 16. júlí. Þaðan fer hann sem leið
Iiggur um Gemlufalls- og Breiðadalsheiðar
til Skutulsíjarðar. Þaðan fer hann áfram
yfír ísafjarðardjúp, fyrir Bjarnarnúp og síð-
an kringum Jökulfírði, fyrir Rit um Aðalvík,
Hom, Reykjar- og Ingólfsfjörð, í stuttu
máli sagt um allar Homstrandir og að Stað
í Steingrímsfírði. Þaðan fór hann yfír Stein-
grímsijarðarheiði að Kirkjubóli í Langadal
og síðan stystu leið um Gjörvidalsheiði til
að skoða höfnina í Flatey á Breiðafírði, „en
það hafði ég verið beðinn munnlega að gera,
ef ástæður leyfðu og mér gæfíst tími til
meðan kaupskipið lægi hér við land. Það
tókst, þar sem það lá á Dýrafjarðarhöfn til
12. september en þá lét það í haf og kom
til Kaupmannahafnar _29. október sama ár.“
Fyrsta íslandsferð Ólavíusar á vegum rík-
isstjómarinnar hefur þannig tekið tæpa
fímm mánuði. Hefur hann því ferðast um
meginhluta Vestfjarða. Árið 1776 fer hann
frá Kaupmannahöfn til Islands þann 15.
júní og kemur til Húsavíkur 16. júlí. Þaðan
ferðast hann austur á Melrakkasléttu, um
Þistilfyörð og Langanes til Vopnafjarðar.
„Síðan fór ég um Fljótsdalshérað, Njarðvík-
ur og alla hina svonefndu Norðurfírði, en
auk þess um Reyðarfjörð, Fáskrúðsfjörð,
Stöðvarfjörð, Breiðdal, Berufjörð og Ham-
arsfjörð, svo ferðinni lauk að þessu sinni
við Lónið á Austurlandi." Sigldi hann síðan
frá landinu 7. október með Berufjarðar-
skipi; sem náði til Kaupmannahafnar 6.
nóvember.
Þessi ferð hans um Norður- óg Austur-
land hefur því tekið rúmlega fjóra og hálfan
mánuð. Þriðja íslandsferðin er svo farin frá
Kaupmannahöfn 15. maí 1777 með „húkk-
ortu-galiasinum“ St. Davíð. Náði hann þá
til Húsavíkur 26. júní. Þaðan hélt hann vest-
ur um Norðurland og suðurhluta Stranda-
sýslu allt að prestssetrinu Stað í Steingríms-
fírði, „þar sem fyrstu ferð minni lauk. Loks
hélt ég til Dýraijarðar, þar sem freigátan
Jægersborg lá seglbúin, og kom með henni
heilu og höldnu til Kaupmannahafnar hinn
24. nóvember".
Þessi síðasta ferð Ólavíusar til íslands
hefur tekið hann frá 15. maí til 24. nóvem-
ber eða tæplega sex og hálfan mánuð.
Endurbygging Eyrar-
KIRKJU STENDUR NÚ YFIR
Þegar ég heimsótti fæðingarstað Ólafs
Ólavíusar hinn 11. júlí í sumar var verið
að endurbyggja Eyrarkirkju. En hún var
reist árið 1866 af Guðmundi Bárðarsyni,
sem áður er getið. Áður munu hafa verið
þar gamlar torfkirkjur. Einn legsteinn er
undir gólfi fremst í kirkjunni. Er það vegleg-
ur marmarasteinn yfír Ölöfu Kristjánsdóttur
er látin var um árið 1700, að okkur sýnd-
ist. En erfítt var að lesa það sem höggvið
var á steininn.
Fleiri minnisvarðár eru i kirkjugarðinum.
Ekki er minnst þar Ólafs lögsagnara. En
mér er sagt að hann sé grafínn fyrir dyrum
Ögurkirkju, sem var fæðingarkirkja hans,
þar sem hann er fæddur að Skarði í Ögur-
sveit. Hinsvegar eru í Eyrarkirkju legsteinar
yfir Guðmundi Bárðarsyni og konu hans og
Jóni Jakobssyni og Kristjönu konu hans.
Einnig yfir Eggerti Reginbaldssyni og Júlí-
önu Haraldsdóttur konu hans, sem lengi
bjuggu á Kleifum á Seyðisfirði. Nokkrir fleiri
legsteinar eru í kirkjugarðimim.
Núverandi bóndi á Eyri er Halldór
Ágústsson. En foreldrar hans voru Rann-
veig Rögnvaldsdóttir frá Uppsölum og Ág-
úst Hálfdánsson, er bjó á Hesti í Hestfírði
áður en hann flutti að Eyri árið 1933 Hall-
dór hefur búið að Eyri síðan 1966 er faðir
hans lést.
Á fyrrihluta 19. aldar bjó á Eyri Matthí-
as Ásgeirsson, fóstursonur Kristjáns Guð-
mundssonar bónda í Vigur árin 1830 til
1852. Kona Matthíasar var Kristín Gunn-
laugsdóttir frá Ríp í Skagafírði. Var hún
systir Þórhalls Gunnlaugssonar, sýslu
manns. Matthías var frægur kraftamaður.
Eru margar sögur af afrekum hans. Hann
var einnig frábær sjósóknari. Er mikil frá-
sögn af ferð er hann fór fyrir Kristján fóstra
sinn árið 1829 til Fljótavíkur til að sækja
trjávið. Lenti hann þá í miklu óveðri, varð
að varpa öllum tijáviðnum fyrir borð og flýja
til Skálavíkur fyrir vestan Bolungarvík.
Skipið, sem hann var á, var Vigur-Breiður
sem enn er til í Vigur og notaður til fjár-
flutninga milli lands og eyjar. Er hann átt-
æringur og er nú nær 200 ára gamall,
byggður á Ströndum. Hefur honum jafnan
verið vel við haldið af Vigurbændum. Mun
þetta gamla skip vera elsti áttæringur, sem
er í notkun á íslandi. Hefur mörg svaðilför-
in verið á því farin. Má flytja á því um sjö-
tíu fjár. Egill í Hvallátrum á Breiðafirði
mun einnig enn við lýði. En hann var talinn
teinæringur.
Þeir sem uppaldir eru með þessum gömlu
skipum minnast sögu þeirra og sálar eins
og náins vinar og allt að því „ættingja".
Þetta munu gamlir sjómenn, sem átt
hafa gömul og farsæl skip, áreiðanlega
skilja.
Vigur í júlí,
Höfundur er fyrrverandi alþingismaður, sendiherra
og ritstjóri Morgunblaösins.
Vandi
þýðandans
Eftir KJELD GALL JÖRGENSEN
Sérhver þýðandi hlýtur oft
að spyija sjálfan sig af
hveiju hann sé að þýða,
ekki síst þegar litið er á
launin, sem hann hefur
upp úr því. En þar sem
þýðendur hafa ekki enn
þúsundum saman farið út
í skúringavinnu til að tvöfalda kaup sitt,
er væntanlega fólgin önnur ánægja í því
að snúa texta en sú að þéna peninga.
Þegar ég inn á milli annarra verka fæst
við að þýða fínn ég fljótlega til ákveðinnar
tilfinningar, einhvers konar vímu, sem
tengist því að pæla í textanum til þess
að flytja hann yfír landamæri tungumál-
anna. Þýðandinn nýtur þeirra forréttinda
umfram venjulegan lesanda, að hann verð-
ur að hafa næstum því fullkomið vald á
máli textans. Skilningur hans á textanum
verður að vera virkur til þess að hann
geti endurskapað samhengi textans á ann-
arri tungu, en eins og flestir vita þá getur
texti verið flókið fyrirbæri. Allir textar —
og ekki síst skáldverk — eru samsettir úr
efniviði sem höfundurinn velur úr menn-
ingarheimi sínum og færir í málbúning í
samræmi við fjöldamargar málreglur
tungu sinnar og eigin stíl.
Tökum nú dæmi. í fyrra fékkst ég við
að þýða Hringsól eftir Álfrúnu Gunnlaugs-
dóttur. Sú skáldsaga var fyrir nokkrum
árum tilnefnd til bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs og lítið danskt forlag,
„0resund“ að nafni, vildi gefa bókina út
á dönsku. Við lestur bókarinnar rakst ég
fljótlega á fjöldamörg atriði sem ég ein-
faldlega skildi ekki, þar sem ég hef ekki
nema takmarkað vald á íslensku eftir níu
ára búsetu á landinu. Með aðstoð góðra
íslendinga tókst að fækka óljósum atriðum
niður í nokkra tugi, sem ég leyfði mér að
bera undir höfundinn. Samt eru að sjálf-
sögðu margar „villur“ eða ófullnægjandi
lausnir í þýðingu sögunnar, sem ber heitir
Strejf á dönsku þar sem tungumálið sjálft
rúmar vitneskju sem hvorki höfundurinn
með innsæi sínu né þýðandinn með mennt-
un sinni hefur greiðan aðgang að. Tungu-
málið fær Svo að segja alltaf síðasta orðið.
Sumir halda því fram að þýðing eigi að
hljóma eins og textinn hafí verið skrifaður
á því máli sem þýtt er á, en ég er þessu
innilega ósammála. Að sjálfsögðu verður
þýðingi að vera læsileg og ákveðin aðlögun
að þýðingarmálinu er ekki nema eðlileg,
en samt er t.d. Hringsól íslenskur texti,
og enginn — ekki einu sinni höfundurinn
— gæti nokkum tíma skrifað hann á t.d.
dönsku.
Þýðing hlýtur að vera leið inn í málheim
textans. Þýski guðfræðingurinn og heinv
spekingurinn Schleiermacher hélt því fram
að þýðandinn gæti valið milli tveggja
stefna í vinnu sinni, annað hvort að færa
höfundinn nær lesandanum eða að færa
lesandann nær höfundinum, og síðar
nefnda stefnan — sem ég er helst fylgj
andi — hlýtur að fela í sér að þýðingin
beri nokkum keim af íslensku, þ.e.a.s. af
íslenskum hugsunarhætti. Að mínu mati
er það aðeins gott að þýðing beri keim
af því að vera þýðing. Hitt væri að líkja
við nauðgun.
En þetta má ekki skilja á þann veg að
þýðing eigi að vera leið inn í málheim frum
textans. Hún er öllu fremur leið inn í innsta
eðli allra tungumála, vegna þess að þýðing
ar eru alltaf ábending um og staðfesting
á að hægt sé að þýða öll tungumál, þrátt
fyrir að það sé jafnframt ómögulegt að
hugsa sér fullkomna þýðingu. Eins og það
er reyndar líka ómögulegt að hugsa sér
fullkominn texta.
Vandi þýðandans og jafnframt verkefni
hans felst í því að leita að hinum heilaga
frumtexta sem hvarf þegar Babelsturninn
hmndi, og að því leyti er þýðing ekki frá-
brugðin frumtexta. Skáldskapurinn felur
líka alltaf í sér leit að sannleikanum um
tengsl tungumálsins við umheiminn.
Hringsól felur í sér sannleika sem er
að mörgu leyti séríslenskur. Hún fjallar í
stuttu máli um konu sem er að leita að
skýringu á örlögum sínum, þ.e.a.s. þeirri
staðreynd að hún neyddist einhvern veginn
til að giftast „frænda“ sínum og fór þann-
ig á mis við ástina og lífíð. Spurningin sem
konan hringsólast í kringum er sú, hvort
hún í raun og veru hefði átt annan kost,
þ.e.a.s. hvort viljinn og löngunin séu fé-
lagslegum aðstæðum yfírsterkari.
En þetta er söguþráðurinn aðeins á yfír-
borðinu og máttur skáldsögunnar er fólg-
inn í því hvernig höfundurinn fyallar um
þessa spurningu. Álfrún notar til þess
ákveðinn stíl, sem margir lesendur hafa
aðhyllst, þar sem hún endurskapar til
skiptis hugsanir konunnar í núinu og minn-
ingar hennar úr bemsku og æsku. Segja
má að höfundurinn skrifi á tveimur stöðum
í einu eða að sagan gerist á tveimur svið-
um í einu. Stíllinn er með öðrum orðum
stereografískur" eða einhvers konar tví-
rása ritun.
Með kynnum mínum af íslenskri menn-
ingu og þjóðarsál kemst ég ekki hjá því
að tengja þetta við tilhneigingu íslendinga
til að bera ávallt fortíðina með sér, að
miða alltaf núið við valkosti forfeðranna
og þeirra dáðir. Hringsól er þannig sérís-
lensk í tvöföldum skilningi og það er þessi
hugmynd sem ég reyndi að koma yfir á
dönsku í þýðingunni.
En ætli maður að tengja fortíð og nútíð
hlýtur það að einhveiju leyti að mistak-
ast, þó svo' skáldverkið geri sitt besta.
Þýðandinn rekst á margar takmarkanir
þegar hann á að greina á milli þess sem
er íslenska í verkinu (og ber að þýða) og
þess sem er stíll Álfrúnar (sem ber að
„endurskapa" á dönsku); í fyrsta lagi kann
hann ekki nóg í íslensku til að sjá skýran
mun, í öðru lagi getur höfundurinn heldur
ekki alltaf greint þar á milli, og í þriðja
lagi eru mörkin stanslaust að færast til.
Þrátt fyrir þessar takmarkanir heldur
þýðandinn áfram að reyna að yfírfæra ís-
lenskan hugsunarhátt yfír á danska tungu
og að miðla sannindum skáldsögunnar.
Að þýða er alltaf glíma við framandleikann
og viðleitni til að tileinka sér hann. Eins
og Danir geta lært mikið af reynslu íslend-
inga geta íslendingar auðvitað lært sitt-
hvað af Dönum, m.a. hvemig hægt er að
halda í þjóðareinkenni sín án þess að beita
þjóðarrembu og þijósku. Dönsk tunga er
að vísu orðin æði blendin vegna ýmissa
utanaðkomandi áhrifa, en hún er engu að
síður dönsk. Vegna þeirrar málstefnu sem
ríkt hefur í Danmörku í margar aldir hlýt-
ur að vera tiltölulega auðvelt að þýða á
dönsku út frá forskriftum Schleiermachers
um að færa mál frumtextans inn i þýðing-
armálið. Svo virðist sem danska geti gleypt
hvað sem er. En á íslandi þar sem ennþá
er reynt að halda í hreintungustefnuna og
þar sem markmið skólakennslunnar beinist
að því frá upphafi að börnin tali allt að
því eins og fyrstu landnámsmennirnir,
hljóta þýðendur á íslandi að vera fylgis-
menn stefnu Schleiermachers sem leitast
við að gera hið framandi íslenskt.
Danskir þýðendur verða að passa sig á
því að læra ekki svo mikið af erlendum
mönnum að þeir gleymi eigin ímynd, og
íslenskir þýðendur verða að gæta þess að
halda ekki svo rígfast i eigin ímynd að
þeir gleymi að læra af erlendum mönnum.
Höfundur er fyrrverandi sendikennari við HÍ
en starfar nú við háskólakennslu og þýðingar
í Óðinsvéum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. SEPTEMBER 1993 5