Lesbók Morgunblaðsins - 18.09.1993, Blaðsíða 10

Matreiddar ímyndir
egar bðm stíga sín fyrstu
skref og byrja að kanna
heiminn, þá er eitt af
fyrstu ferðalögunum
reikult rölt að sjónvarps-
tækinu. Litlar hendur
banka í tækið og reyna
að fínna veramar sem
birtast á skjánum. Fljótlega þykjast þau svo
vita hvemig galdurinn er framinn og þetta
verður hluti af þeirra daglega lífí. En það
skýtur skökku við að efni fyrir yngstu áhorf-
enduma inniheldur meira ofbeldi en hefð-
bundið dagskrárefni. í teiknimyndum er fág-
ætt að sýndar séu afleiðingar af barsmíðum,
skothríðum eða öðm ofbeldi. Viðbrögð sögu-
hetjanna gefa sjaldan til kynna að þetta sé
rangt, sár gróa hraðar en auga á festir og
allt kippist sjálfkrafa í liðinn. Fólk er hægt
og rólega að vakna til meðvitundar um að
böm horfí of mikið á sjónvarp og efnið sé
oft langt frá því að vera hollmeti.
Þarf fullvaxið fólk að líta í
eigin barm?
Þessi vakning er vafalaust skref í rétta
átt, en þarf fullvaxið fólk ekki að líta í eig-
in barm? Ágætlega greint fólk á öllum aldri
virðist oft taka mark á atburðum eða upplýs-
ingum úr afþreyingaþáttum sem byggðir em
sem skáldsögur og fara frjálslega með sann-
leikann. Þetta fólk hefur greinilega ekki
hugsað um gildi efnisins.
Við lifum á svokallaðri upplýsingaöld, þar
sem allur heimurinn er að opnast. Fréttir
Nú eru handritahöfundar
í Hollywood jafnvel
famir að nota tölvuforrit
með formúlu, þar sem
útkoman á að vera mynd
sem fellur í kramið hjá
áhorfendum.
Eftir STEINGRÍM
KARLSSON
og gróusögur berast ekki lengur í gegnum
opnar sveitasímalínur eða yfír kaffí og klein-
um, heldur skjótast um loftið og lýstur niður
í loftnetum heimilanna. Fjölmiðlamir mata
okkur daglega á ýmsu efni, fólk er betur
upplýst og allir geta sagt sína skoðun, í rit-
uðu máli, útvarpi eða sjónvarpi.
En það krefst þess af okkur að við getum
greint rétt frá röngu. Þau skil geta verið
nokkuð óljós þar sem mörkin milli fræðslu
og auglýsinga eru oft loðin. Emm við
kannski of nálægt því sem er að gerast í
dag til að geta séð vandamálið? Fömm að-
eins aftur í tímann til blómaskeiðs útvarps-
ins í Bandaríkjunum.
Þann 30. október 1938 fór í loftið hjá CBS
útvarpsleikritið War Of The Worlds, verkið
var flutt á nýstárlegan hátt, sögupersónur
vom t.d. örvinglaður fréttamaður sem ræddi
við skelfingu lostið fólk, um innrás risavax-
inna marsbúa á stærð við skýjakljúfa, sem
eyða áttu öllu lífí á Austurströnd Bandaríkj-
anna. Útsendingin virkaði svo raunvemleg
að bandaríska þjóðin ærðist úr hræðslu.
Margir yfírgáfu heimili sín með hraði, sumir
lögðust á bæn í kirkjum meðan aðrir undir-
bjuggu stríð við þessa óboðnu gesti. Talið
er að tvær milljónir manna hafi trúað að
alvara væri á ferðinni. Þetta laðar fram bros
hjá okkur 55 áram seinna, en getur verið að
í framtíðinni eigi fólk eftir að líta um öxl
og fínnast við auðtrúa og ógagnrýnin árið
1993.
„Þetta er satt, ég heyrði það í útvarp-
inu!“ Röksemdafærsla sem þessi heyrist
gjaman. Jafn oft hefur maður verið vitni
að „fijálslegri" meðhöndlun á sannleikanum
frá hendi fjölmiðlanna. Hér á landi er ástæð-
an hjá „fijálsu“ fjölmiðlunum líklegast pen-
ingaleysi. Þeir hafa ekki efni á að rannsaka
og fá staðfestingu á sannleiksgildi málsins.
Margir svokallaðir dagskrárgerðarmenn í
útvarpi geta skipt um plötur, sagt nafnið
sitt og tilkynnt okkur nokkuð nákvæmlega
hvað klukkan slær. En þegar viðkomandi
aðilar reyna að halda uppi samræðum við
hlustendur eða stauta úr erlendum tónlistar-
biöðum slúður og popp-fréttir þá em rnargir
komnir yfír takmörk sín. Oft slá þeir Bibbu
á Brávallagötunni út í málvillum og orð
þeirra innihalda sjaldan mikla visku, metnað-
urinn virðist ekki ná lengra en að fá titilinn
„útvarpsmaður".
Em fijálsu íjölmiðlamir fijálsir eða em
þeir bundnir auglýsendum sem leggja til
rekstrarfé? Af hveiju ættu fyrirtæki að eyða
stórfé i auglýsingar ef miðíamir hafa ekki
áhrif á fólk? Þekktar stjömur fá ótrúlegar
fjárhæðir fyrir að kynna vömtegundir og
þú getur verið viss um að fyrirtækin em
ekki að eyða út í loftið, þau vita að áhorfand-
inn hlustar á þessa persónu. Fólk sem mað-
ur umgengst hefur áhrif á skoðanir manns,
góð og slæm. Sem betur fer er mannskepn-
an þannig gerð að hún þróast og lærir af
umhverfinu og smitast af framkomu og skoð-
unum annarra. Þar af leiðandi hafa fjölmiðl-
ar einnig áhrif. Bandaríkjaforseti notaði
MTV til að ná til ungra kjósenda í vetur,
og viti menn, það hafa aídrei jafn mörg
ungmenni notað kosningarétt sinn. Með að-
stoð poppstjama og leikara náði Clinton að
vekja ungt fólk til umhugsunar um stjómun
og framtíð Bandaríkjanna. Uppskera hans í
atkvæðum bar þess líka merki, það er að
sjálfsögðu jákvætt mál að koma til móts við
komandi kynslóðir.
Tíðarandinn er alltaf að breytast og gild-
ismat fólks verður fyrir áhrifum frá atburð-
um líðandi stundar. í Monsieur Verdoux lék
Chaplin óvenjulega persónu árið 1947 sem
var fyrir neðan þá ímynd sem fýrri hlutverk
hans höfðu boðið upp á og féll það ekki í
kram áhorfenda. Ástæðan fyrir litlum undir-
tektum er talin vera tengd þjóðfélagslegri
ímynd fólks á hetjum þess tíma og féll Chapl-
in ekki inn í þann ramma. Ólíkir hlutir falla
inn í menningargildi fólks á hveijum tíma.
Nú á dögum virðist þetta jafnvel hafa snú-
ist við, fjölmiðlar era oft farnir að skapa
ímyndina og ungt fólk horfír á tónlistar-
myndbönd og afþreyingaþætti til að fá fyrir-
myndir. í smáum samfélögum eins og ís-
landi virðist fólk hrætt við að vera „öðm-
vísi“ og tekur því frekar fyrirmyndir úr sjón-
varpi og tímaritum.
Fyrir Rússnesku byltinguna fór hefðar-
fólkið eftir svo ströngum reglum að það
borðaði ákveðinn mat á ákveðnum dögum
og allt fylgdi hefðbundnum reglum, í klæðn-
aði, hegðun, samskiptum kynjanna o.s.frv.
Þetta fólk var oft mjög vel gefíð en þessi
formúlu-ímynd gerði það að verkum að það
tapaði persónuleika sínum og meðvitund
þess um raunvemlegar langanir og þrár
sljóvgaðist. Við lifum við aðra tíma í dag
en samt sem áður skapa fjölmiðlar fyrir-
myndir, leikarar, poppstjömur og stjórn-
málamenn móta þig og skoðanir þínar, ef
þú gætir ekki að. Raunveraleikinn virðist
vera einfaldur, þegar hetjur sjónvarpsins
geta leyst vandamál af öllum stærðum og
gerðum á innan við klukkustund. Fólk trúir
því sem það sér, ef það veit ekki betur.
Jafnvel þættir sem gerðir em eftir sann-
sögulegum heimildum eru kryddaðir með
áhrifamiklum sviðsetningum, áhrifahljóðum
og fleygum setningum. Einnig taka svona
þættir oft sjónarhorn eins aðila í málinu og
em þar af leiðandi hlutdrægir. Þama er
ógerandi að draga skýr mörk milli raunvem-
leika og blekkingar, áhorfandinn verður að
draga eigin ályktanir áður en hann gleypir
þá afstöðu sem matreidd er ofan í hann. í
Bandaríkjunum em þokukennd skil milli
frétta raunvemleikans og afþreyingar óumf-
lýjanleg. Fréttastöðvamar vilja sýna áhrifa-
miklar fréttir sem laða sem flesta að skján-
um og hættir þá til að blása út hlutina.
Nýverið kom upp mál hjá NBC-fréttastöð-
inni þar sem þeir settu á svið árekstur
GM-bifreiðar til að sýna fram á öryggis-
galla. Þetta mynduðu þeir frá mörgum sjón-
arhomum og klipptu saman á dramatískan
hátt, þannig að eldurinn í bifreiðinni virtist
gífurlegur og sú mynd sem upp var dregin
var ijarri raunvemleikanum. En það er
kannski ekki í eðli metnaðargjams frétta-
manns að sýna þýðingarmikla en þurra
skýrslu þegar hann getur fyllt hana af spenn-
andi og áhrifamiklum spennumyndum. Tón-
list og umhverfíshljóð geta auðveldlega gjör-
breytt gildi myndanna.
I kvikmyndinni „Veggfóðri" gæddi „vondi
maðurinn“ í myndinni sér á sveppum til að
komast í vímu og eftir að myndin var tekin
til sýningar komu upp óvenju mörg tilfelli á
Borgarspítalanum þar sem krakkar komu í
annarlegu ástandi eftir sveppaát. Þannig að
hetjurnar í myndunum virðast ekki einungis
hafa áhrif, heldur taka krakkamir hvað sem
er til fyrirmyndar. Oft er gott að sökkva sér
ofan í söguþráð sem ber mann burt frá hvers-
dagsleikanum. Ótal dæmi um óhöpp, dauða-
slys o.fl. má tengja við áhrif ijölmiðla.
Annað dæmi um mistúlkun áhorfanda er
bíómyndin Pretty Woman. Falleg saga um
gleðikonu er kynnist sönnum prinsi sem
bjargar henni frá götunni. Þessi mynd varð
til þess að fleiri ungar stúlkur fóra að selja
sig á götum Hollywood og biðu eftir að prins-
inn þeirra kæmi og hrifí þær inn í ímyndað-
an draumaheim. Mikill fjöldi amerískra kvik-
mynda og sjónvarpsefnis virðist leggja meiri
áherslu á umbúðir en innihald. Stjómendur
kvikmyndaveranna.eru lögfræðingar og við-
skiptamenn, þeim er sama þó þeir fylli heim-
inn af ranghugmyndum, svo framarlega sem
efnið sópar til þeirra seðlum. Margar Holly-
wood-myndirnar eru skrifaðar eftir sömu
þreyttu uppskriftinni. Nú em handritahöf-
undar þar á bæ jafnvel famir að nota tölvu-
forrit með formúlu, þar sem útkoman á að
vera mynd sem fellur í kramið hjá áhorfend-
um. Þetta er hlægilegt/grátlegt dæmi um
hversu geldu msli almenningur fellur fyrir.
The Bodyguard er sönnun um að það
þarf ekki merkilegt handrit til að ná áhorf-
Nýveríð gerði kvikmyndafélagið Col-
umbia Vi mUljón dollara auglýsinga-
samning við geimferðastofnun Banda-
ríkjanna. Ákveðið var að ein eldflaug
NASA yrði máluð sem auglýsing fyrir
nýjustu myndina með Ámold Swartzen-
egger Last Action Hero.
endum. Þekkt fólk í aðalhlutverk, vinsælt
lag, góðar auglýsingar og einföld saga sem
endar vel, em lykilatriði uppskriftarinnar.
Með því að gera karlpersónuna (Costner)
að lífverði (hörðum nagla) þá hefur myndin
bæði ástarsöguna fyrir konurnar og spennu-
söguna fyrir karlmennina. The Bodyguard
varð ein af farsælustu myndum síðasta árs
peningalega séð.
„Mikilvægt“ atriði er að hafa sætabrauðs-
kynbombuna á skjánum og vegur útlitið oft
þyngra á metunum en leikhæfíleikar viðkom-
andi „stjömu". Dæmi um þetta er hægt að
rekja aftur nokkra áratugi. Mesta kynbomba
allra tíma, Marilyn Monroe, hafði ekki mikla
leikhæfíleika, en flestir áhorfendur settu það
ekki fyrir sig, svo dáleiddir vora þeir af feg-
urð hennar. Athyglisvert er að nú á dögum
þegar ungt fólk sér gamlar kvikmyndir með
Marilyn, þá verður það oft hissa, því finnst
hún þybbin og jafnvel feit. Þessar skoðana-
breytingar tengjast líklegast barbí-dúkku-
ímyndinni, sem stelpur alast upp við frá
unga aldri og að einmitt það vaxtarlag sé
hið rétta. Já, fólk sem getur ekki stungið
upp í sig munnbita af mat nema vita um
kólesteról-, fítu- og vítamíninnihald, gleypir
hvaða óhollustu sem því býðst úr fjölmiðlun-
um.
Myndbönd og tískuþættir með módelum
sem eru eins og tannstönglar í laginu eiga
án efa einhveija sök á anorexíu sem fer illa
með Qölda ungra kvenna bæði andlega og
líkamlega. Þær virðast þurfa að vera með
„barbí-málin“. Einhvem veginn fínnst mér
ekki hægt að setja fólk og útlit þess undir
einn hatt, það er varla hægt að dæma fegurð-
ina í súluritum og kökuritum, er það ekki
huglæg skoðun hvers og eins, líkt og aðrar
tilfinningar? Mundir þú gefa Esjunni 7,5
fyrir byggingu og útlit eða er hún kannski
ekki nógu mittismjó? Hvað um þetta mál-
verk eftir Kjarval, 8,0?
Sem betur fer er fólk ekki orðið svona
heilaþvegið. Eða- hvað...? Er ungt fólk í
dag of heilaþvegið af þeim ímyndum sem
það sér í ijölmiðlum að það sé hætt að ákveða
sjálft hvað því finnst?
Þroski og siðferðislegt mat ákvarðast
mikið af umhverfinu. Fjölskylda og félags-
legt umhverfi, þar með talið sjónvarpið og
hetjur þess, em fyrirmyndir að ýmiskonar
skoðunum og gjörðum. Ungt fólk þarf að
kljást við að þroska sjálfskenndina og finna
sig í lífinu. Það reynir að sætta þessi sjónar-
mið í eina heilsteypta mynd og prófa sig
áfram út frá því. Þróunin er samfelld frá
vöggu til grafar og vandamálin sem einstakl-
ingamir glíma við taka stakkaskiptum á
hinum ýmsu æviskeiðum. Við höfum stöðugt
fyrir framan okkur ákveðnar ímyndir sem
era matreiddar ofan í okkur án þess að við
þurfum að þroska þær sjálf.
En lausnin við þessu er ekki að setja boð
og bönn við efni fjölmiðla, alls ekki. Efni
fjölmiðla gefur fólki færi á að víkka sjón-
deildarhringinn og fylgjast með því sem er
að gerast í heiminum.
Fjölmiðlar em mjög jákvæður hlutur ef
þeir em rétt notaðir. Notaðu samt þína eig-
in dómgreind.
Höfundur er kvikmyndagerðarmaður.
Með samningi NASA og kvikmyndaheimsins skarast raunveruleikinn við ímynd-
aðan heim kvikmyndanna og ungir áhorfendur geta átt erfitt með að greina
skil þar á milli. Fjölda alvarlegra slysa má rekja til atvika þar sem böm hafa litið
á vopn sem leikföng.
10