Lesbók Morgunblaðsins - 27.11.1993, Page 1

O R G
N B L A Ð S 1 N s
Stofnuð 1925 ' 42. tbl. 27. NÓVEMBER 1993 - -68. árg.
Steinandlitið með „sannindamunninum“
skýra af hverju hlutimir eru eins og þeir
eru. Norski fræðimaðurinn Hallvard Ma-
geroy skrifaði um þetta í afmælisrit til Krist-
jáns Eldjáms. Hann fjallaði um þann hlut
sem síst má reyna, því auðvitað hafa bimir
sinar, þótt þær séu ekki eins augsýnilegar á
þessum ilfetum eins og á táfetum. Mageroy
nefnir þá skýringu á þessum undarlegu upp-
lýsingum, en þykir þó líklegra að upphaflega
hafi þarna staðið: „af hornum bjarnarins",
þar sem birnir hafi verið einu óhymdu dýrin
sem Norðurlandabúar þekktu af hans stærð.
En annars þykir Mageray þulan ekki tor-
tryggileg. í henni er stuðlun og gæti það
bent til að hun sé eldri en rituð saga Snorra.
Hliðstæður
Athyglisverðast er, að þessi saga um hand-
armissi Týs virðist ekki eiga sér neina hlið-
stæðu meðal goðsagna skyldra trúarbragða.
En slíkt má annars finna víða, allt aftur til
Indlands. í nýlegu stóra uppflettiriti um trú-
arbrögð er grein um Tý og stendur þar að
mikið hafi verið um þetta efni fjallað. En
ekki verður þar á aðrar hliðstæður bent en
þá, að Óðinn hafi látið annað auga sitt til að
öðlast visku. Enniremur er rakið eftir hinum
fræga goðsagnafræðingi Georges Dumézil,
að saga Týs líkist sögunni af hetjuskap
/ Róm.
Mucius Scaevola, Rómverja sem reyndi að
myrða Lars Porsenna, Etrúskakóng, sem
réðist á Róm um 500 f.Kr. En Scaevola
myrti annan mann í misgripum og var hand-
tekinn. Hann sagði hreinskilnislega hvað
hann hefði ætlað sér og að 300 ungir Róm-
verjar hefðu svarið að vinna það víg sem
honum hefði mistekist. Þessu lýsti Páll Mel-
steð svo fyrir 130 áram:
Porsenna bauð að kasta honum á bál,
ef hann segði eigi allt hið sanna af samsær-
ismönnum. Múcius Scaevola lét sér eigi
bilt við verða, og réttir hægri höndina í
fórnrbál eitt mikið, er þar brann hjá þeim:
höndin brann til kola, en Múcíus stóð kyr
í sömu sporam, sem ekki væri að. Konung-
ur undraðist slíka karlmennsku og gaf hon-
um líf og heimfararleyfi. Segja sumir, að
Porsenna hafi orðið skelkaður og haídið
heim til sín.
Nú getur Dumézil sér þess til (bls. 149
o.áfr.) að Múcíus hafi logið til um hina 300
og því megi þetta kallast eiðrof. Nokkuð virð-
ist þó langsótt að tengja þetta við söguna
um handarmissi Týs. En Dumézil lagði
áherslu á, að hann hafi verið guð hins lög-
formlega, einnig í hemaði og því sé eðlilegt
að hann leggi hönd sína að veði fyrir tryggð-
um, jafnvel þótt rofnar verði (bls. 125 o.áfr.)
Ennfremur bendir Dumézil á fyrri atburð í
Fenrisúlfur
íRóm
Fornnorræni guðinn Týr er mikillar ættar, nafn
hans er samstofna nöfnum höfuðguða Grikkja
og Rómverja, Zeus og Júpíter, svo og lýsingar-
orðinu divus í latínu, en það þýðir gúðdómleg-
ur. En svo mjög hefur hróður þessa guðs blikn-
að þegar norrænar goðsögur voru settar í
kvæði og síðar skráðar, að vart er eftir nema
eitt afreksverk, en að vísu mikið.
✓
I Róm má enn í dag sjá
sláandi hliðstæðu við söguna
um handarmissi Týs. Það er
steinskjöldur með andliti,
nefndur sannindamunnur.
Þegar eiður var svarinn átti
sá er sór að stinga hendi í
þann munn, en steinandlitið
átti að bíta höndina af, væri
eiðurinn rangt svarinn.
Eftir ÖRN ÓLAFSSON
GOÐMÖGN
Helsta heimild um norrænar goðsögur er
Edda, kennslubók í kveðskap, sem Snorri
Sturluson er talinn hafa ritað um 1220. Þar
segir m.a. frá því að einn ása, Loki, „er sum-
ir kalla rógbera ásanna og frumkveðil flærð-
anna og óvin allra guða og manna“ (33.k.,
bls. 48) átti þijú böm með tröUskessu. Eitt
þeirra var úlfur, sem óx ört, svo ásum stóð
stuggur af, enda var því spáð að illt myndu
þeir af honum hljóta. Þeir gerðu þá „fjötur
allsterkan, er þeir kölluðu Læðing, og bára
hann til úlfsins, og báðu hann reyna afl sitt
við fjöturinn*“. Er skemmst af því að segja
að úlfurinn „leystist úr Læðingi", og þegar
æsir lögðu á hann annan fjötur, „dróma“,
hálfu sterkari, þá „drap (þ.e. sló) hann sig
úr dróma“.
Það er síðan haft fyrir orðtak, að leysi
úr Iæðingi eða drepi úr dróma, þá er ein-
hver hlutur er ákaflega sóttur. Eftir það
óttuðust æsimir, að þeir mundu ei fá bund-
ið úlfinn. Þá sendi Alföður þann, er Skím-
ir er nefndur, sendimaður Freys, ofan í
Svartálfaheim til dvega nokkurra og lét
gera íjötur þann, er Gleipnir heitir. Hann
var gjör af sex hlutum: af dyn kattarins,
og af sinum bjamarins og af skeggi konunn-
ar og af rótum bjargsins og af anda fisks-
ins og af fugls hráka. Og þótt þú vitir ei
áður þessi tíðindi, þá máttu nú finna skjótt
hér sönn dæmi, að eigi er logið að þér. Séð
muntu hafa, að konan hefúr ekki skegg og
enginn dynur verður af hlaupi kattarins
og engvar rætur undir bjarginu, og það
veit trúa mín, að jafnsatt er það allt, ef ég
hefi sagt þér, þótt þeir séu sumir hlutir,
er þú mátt ei reyna. (34.k„ bls. 49-50).
Fjöturinn varð mjúkur sem silki og sak-
leysislegur, en úlfinn granaði þá auðvitað að
hann myndi vera með svikum ger. Þó fékkst
hann til að reyna fjöturinn með þvi skilyrði
að einhver ása legði hönd sína í munn honum
til tryggingar því „að þetta sé falslaust gjört“.
Það vildi enginn gera nema Týr og úlfurinn
varð þvi fastari í fjötrinum sem hann braust
meira um. „Þá hlógu allir nema Týr. Hann
Iét hönd sína,“ segir Snorri (34.k„ bls. 51).
Nú sýnist mér að jafnvl þetta afreksverk
verði að hafa af Tý, eða með öðrum orðum,
að þetta sé ekki fom goðsaga. Það ræð ég
af vísbendingum sem hér skulu raktar.
I fyrsta lagi hefur sumum sýnst að ofantal-
in lýsing á samsetningu Qötursins beri meiri
keim af hugarflugi skálds en af þjóðsögum
eða goðsögum. En þær era þó oft til að út-