Lesbók Morgunblaðsins - 26.03.1994, Blaðsíða 10

Svartaflóa, sem krækja varð fyrir, þar sem
hann var ófær hestum. Kjallaksstaðir eru
nú við Neðribyggðarveg, en í Jarðabók
Ama og Páls segir, að munnmæli séu um,
að þeir hafi áður staðið þar, sem nú er
stekkur í heimalandi, svo sem sjá megi á
rústum og girðingum.36 Að sögn Ólafs
Péturssonar bónda í Galtartungu (f. 1929)
eru þessar rústir austan við Heyá uppi
undir Ijalli neðan við Efribyggðarveginn
gamla milli Stóru-Tungu og Víghólsstaða.
Víghólsstaðir (24 hndr.) hafa þannig verið
í bæjaröð við veginn undir fjallinu, og til
beggja handa eru stærri jarðir: handan
Klofnings Ballará (48 hndr.) og austan
Víghólsstaða Stóra-Tunga (40 hndr., með
Litlu-Tungu 50 hndr.) og inni í dalnum
Galtardalur fremri (30 hndr.) og neðri (12
hndr.). Kjallaksstaðir (24 hndr.) eru í
Landnámu taldir landnámsjörð milli Dag-
verðarár og Fábeinsár, og samkvæmt því
ættu næstu jarðir að hafa byggzt út úr
þeim, m. a. Vogur (12 hndr.) og Víghóls-
staðir. Auk þess em stærri jarðir en Víg-
hólsstaðir í nesinu fram undan: Amar-
bæli (30 hndr.) og Dagverðames (30
hndr.). Það em því líkur til, að Víghóls-
staðir hafi byggzt síðar en stærri jarðir í
bæjaröðinni og þá verið byggðir við veg-
inn milli þeirra. Eftirtektarvert er, að Víg-
hóllinn er fast við Efribyggðarveginn
skammt frá vegamótum Efri- og Neðri-
byggðarvegar, þjóðleiðanna um Fells-
strönd.
í eina skiptið, sem sagt er frá Vígólfs-
stöðum (þ. e. Víghólsstöðum) á Fells-
strönd í fomum heimildum, er það í tengsl-
um við mannaferðir 1235: „Þeir riðust hjá
fyrir neðan Vígólfsstaði," segir í Sturl-
ungu um menn, sem þar vom á ferð.36
VÍGHOLTSSTAÐIR í
Laxárdal
í Laxárdal í Dölum em Vígholtsstaðir,
og er fyrri hluti nafnsins jafnvel enn
margbreytilegri í varðveittum heimildum
en fyrri hluti Víghólsstaða á Fellsströnd:
uislatz- 1355/1601, Vigsholltz- 1375/um
1605, Vislat- 1397/um 1640, Vifils-
1575/17. öld, Wíghollt- 1703, Vigholts-
1839, Vígholts- 1915, 1961. Ekkert Víg-
eða Veg-örnefni er nú þekkt í landi Víg-
holtsstaða.
Finnur Jónsson hugði fyrri lið nafnsins
vera mannsnafnið Vígólfr eins og í bæjar-
nafninu á Fellsströnd.37 Erfitt er að gera
sér grein fyrir elztu varðveittu nafnmynd-
inni, uislatz-. Þess ber að gæta, að nafn-
myndimar frá 1355 og 1397 em báðar
úr máldaga Hjarðarholtskirkju og að hvor-
ugt skjalið er til í frumriti. Gösta Franzen
segir, að séu nafnmyndimar frá 1355 og
1397 gildar, mætti hugsa sér, að um sé
að ræða viðumefni, þ. e. lýsingarorðið
*víslátr, myndað af víss ’hygginn, skyn-
samur’, sbr. spaklátr (merkir ’kyrrlátur,
friðsamur’) af spakr, blíðlátr af blíðr
o. s. frv.38 Til em viðurnefni konunga með
þessum síðari lið: hinn drambláti, göfug-
láti, mikilláti og lítilláti og drottningarvið-
umefnin hin mikilláta og stórláta. Viður-
nefni venjulegs fólks með þessum nafnlið,
sem ég hef fundið, em hinn margláti,
ofláti, ranglátr og hin siðláta, og em þetta
allt þekkt orð í tungunni. Hins vegar er
merkingar vegna erfiðara að hugsa sér
viðumefnið *víslátr, enda kemur það lýs-
ingarorð hvergi fyrir, og enn erfiðara er
að hugsa sér, að þetta annars óþekkta
og sérkennilega orð hafi komizt inn í
bæjarnafn. Fyrri liðir tveggja þeirra lýs-
ingarorða, sem Franzen nefnir, em aftur
á móti til sem viðurnefni að fornu: víss,
vísi, spakiP Þess skal getið, að Finnur
Jónsson segir, að nafnmyndin Vislatz- sé
talin afbökun nafnsins Vígólfs-, en getur
ekki heimildar.401 ritdómi sínum um bók
Franzens segist Baldur Jónsson ekki vilja
fullyrða að svo stöddu, að upprani beggja
bæjanafnanna, á Fellsströnd og í Laxár-
dal, sé hinn sami, þ. e. Vígólfs-, en óneit-
anlega sé það nærtækara en að gera ráð
fyrir óþekktu lýsingarorði og viðumefni,
*víslátr.il
Til álita kemur, hvort uislatz- kunni að
vera afbökun foms nafnliðar, sem verið
hafi óskyldur Vígólfs- eða Vígholts-, en
hafi síðar lagað sig eftir Víghólsstöðum
á Fellsströnd. Upphafsatkvæðið leiðir
hugann að no. veisa ’bleyta, for, mýr-
lendi’. í Noregi em til árheitin Visa og
Vismunda, og era þau nöfn talin skyld
no. veisa og þýzka no. Wiese ’(vott)
engi’.42 í Bakkehéraði á Vestur-Ögðum í
Noregi er bærinn Visland, sem O. Rygh
taldi draga nafn af á,43 en neðan við
bæinn er og vatn með mýrlendi í kring.44
Á bæjunum Veisu og Veisuseli í Fnjóska-
dal, sem upphaflega hafa verið ein jörð,
eru svonefndar Seyrur, votlendi ofan við
Víðines við Fnjóská, þar fyrir norðan Blá-
randarmýri og starartjörnin Stóratjörn,
auk þess sem mýrarhöll eru þar í brekk-
um. Að sögn Lúthers Gunnlaugssonar
bónda í Veisuseli (f. 1923) er miklu vot-
lendara á þessum jörðum en á næstu jörð-
um sunnan við og norðan. Sigurbjöm Sig-
urðsson á Vígholtsstöðum (f. 1941) segir,
að þar hafi verið 2-3 ha fúamýri, nefnd
Formýri, með smátjömum. Meiri mýrar
vom á Vígholtsstöðum en á smábýlinu
Spágilsstöðum, ep hins vegar vom sams
konar mýrar, en miklu stærri, bæði á
Hróðnýjarstöðum og í Ljárskógum, enda
eru það margfalt stærri jarðir. Nafnmynd-
in Vis- kemur ekki fyrir í öðm íslenzku
ömefni, svo að mér sé kunnugt, og ekki
er auðvelt að lesa úr hinni varðveittu nafn-
mynd uislatz- eðlilegt bæjarnafn af þess-
um stofni. Ef einhveijum dytti í hug * Vis-
landsstaðir (sbr. norska bæjarnafnið) er
þess að gæta, að samsetningin -landsstað-
ir sem síðari hluti bæjamafns tíðkast ekki,
enda hálfgerð tvítekning.
Hinn kostinn má því einnig hugleiða,
að VigshoIItz-myndin, sem einnig kemur
fyrir í máldaga Hjarðarholtskirkju á 14.
öld, sé nær réttu lagi og s í uislatz- sé
sama s og í Vigsholltz-, þ. e. eignarfalls-
endingin. Myndin uislatz- gæti þá verið
afbökun eða öllu heldur misritun fyrir
Vígsholts-, sem breytzt hefði úr *Veg-
holts- (sbr. Víghóls- < *VeghóIsstaðir),
og eignarfalls-s hefði þá bætzt við fyrsta
atkvæðið, eftir að *Veg- varð Víg-.
Ef litið er á gamla vegi hjá Vígholts-
stöðum, kemur í ljós, að reiðvegur lá frá
Hróðnýjarstöðum um Vígholtsstaði til
Hjarðarholts, og var hann kirkjuvegur
Hróðnýjarstaðamanna. Hjarðarholt var 40
hndr. jörð með hjáleigum, og vom Víg-
holtsstaðir ein þeirra (4-5 hndr.), en
Hróðnýjarstaðir vom 30 hndr. Dýrleikinn
bendir til þess, að Vígholtsstaðir muni
yngri jörð en Hróðnýjarstaðir. Sigurbjörn
Sigurðsson telur líklegt, að vegurinn hafí
legið sæmilega greiðfæra leið milli
Hróðnýjarstaða og Vígholtsstaða yfír ána
Ljá og síðan um Ásana suðvestur frá Víg-
holtsstöðum til að krækja fyrir Spágils-
staðaflóann, sem var afar blautur — Sigur-
bjöm segist í æsku hafa kviðið fyrir að
fara hann —, og loks yfir Hjarðarholtsháls-
inn. Á þessari leið hafa verið krossgötur
skammt sunnan við Vígholtsstaði, þar sem
leiðin frá Spágilsstöðum lá yfír Spágils-
staðaflóann um Reiðholt (lítið holt í mýr-
inni neðan Spágilsstaða) til Ljárskóga og
Vígholtsstaða. Sjá má á kortum þessi
vegamót á Ásunum rétt suðvestan við
Vígholtsstaði,45 svo og kirkjuveginn frá
Hróðnýjarstöðum alla leið í Hjarðarholt.46
Helgi Einarsson frá Hróðnýjarstöðum (f.
1905, var þar til 1925) staðfestir, að
kirkjuvegur Hróðnýjarstaðamanna lá fyrr-
um þessa beinustu leið um Vígholtsstaði
til Hjarðarholts.
Ef gert er ráð fyrir, að -holts- hafi
upphaflega verið í heiti Vígholtsstaða,
verður að hafa í huga, að holt merkir í
fomu máli ’skógur’, sbr. þýzka orðið Holz
’skógur, viður’ og máltækið „oft er í holti
heyrandi nær“. Skógur óx ekki í blaut-
ustu mýrum, heldur á þurrum rimum og
hæðum. Af sumum Holts-nöfnum má sjá,
að ekki hefur þar verið um háar hæðir
að ræða, sbr. Holt undir Eyjafjöllum.47
Holtið, sem Vígholtsstaðir kynnu að draga
nafn af, hefur þá trúlega verið þurrir skógi
vaxnir rimar, holt eða ásar hjá Vígholts-
stöðum, sem leið Hróðnýjarstaðamanna
til Hjarðarholts lá um, enda heitir Holt
eða Húsholt (kennt við fjárhúsin) alveg
heima við bæ á Vígholtsstöðum, og sjálfur
stendur bærinn á lágum melhól. Þess skal
getið, að örnefnið Vegholt kemur víða
fyrir, svo sem að Arnartungu í Staðar-
sveit, Fossi í Hrútafírði, Undirfelli í Vatns-
dal, Stafafelli í Lóni og Stórafljóti í Bisk-
upstungum.
VÍGHÓLL í ARNKÖTLUDAL
í örnefnaskrá Arnkötludals í Stein-
grímsfirði segir, að Álftamosar séu að
vestanverðu í dalnum, „þar fyrir ofan
Heiðarbrekkur. Liggur vegurinn þar ofan
af Bæjardalsheiðinni. Svo er VíghóII þar
við ána og eyrar, sem heita Víghólseyr-
ar.“ Bjöm Sigurðsson bóndi á Hrófá (f.
1919 í Arnkötludal, var í Vonarholti
1927-35, í Arnkötludal 1935-57 og síðan
á Hrófá) segir, að gamli vegurinn frá
Vonarholti í Arnkötludal liggi fram ár-
eyramar og síðan eftir Langahrauni og
Illahrauni að Víghólseyrum og eftir þeim
að Víghól, sem er niðri við ána; liggur
vegurinn suðvestan í jaðrinum á hólnum,
og þar beygir vegurinn upp í Heiðarbrekk-
urnar og upp á Bæjardalsheiði; var tekið
mið af Víghólnum, hvar lagt skyldi á heið-
ina, en vegurinn er varðaður frá neðsta
hjalla ofan við Víghól suður í Bæjardal í
Reykhólasveit. Þessi leið var aðalleiðin
milli byggðanna fram á þessa öld, og fór
Bjöm hana sem strákur, um fermingarald-
ur. Nú hefur vegurinn um Tröllatungu-
heiði tekið við sem alfaraleið (bílvegur).
VÍGHÓLL YTRI í HÖRGÁRDAL
Víghóll í landi Lönguhlíðar í Hörgárdal
er að sögn Kristjáns Hermannssonar
bónda í Lönguhlíð (f. 1939) tæpa 700 m
suður og upp frá bæ. Árni J. Haraldsson
(f. 1915, bóndi á Hallfríðarstöðum
1943-68) segir mér, að ofan túns í hlíð-
inni, a. m. k. norðan frá merkjum móti
Skriðu og suður til Öxnhóls, séu greinileg-
ar götur, sem legið hafí rétt fyrir neðan
Víghól, og vom þær götur notaðar til fjár-
rekstrar á hans tíð. í örnefnaskrá segir,
að lítið eitt inn (suður) og upp frá Víghól
séu seltóftir undir Selhjalla spölkorn frá
landamerkjum. Það er því einnig spurn-
ing, hvort VíghóIIinn hafí verið við gamlar
selgötur frá Lönguhlíð. Kristján segir
greinilegar götur bæði ofan og neðan við
Víghólinn. Ég kom að Víghól sumarið
1993 og sá göturnar. Neðan við Víghól
liggur gata alveg utan í hólnum. Á honum
er hrunin varða.
VÍGHÓLL FREMRIÍ
HÖRGÁRDAL
Um Víghól í landi Ásgerðarstaða í
Hörgárdal segir í örnefnaskrá Ásgerðar-
staða: „Skammt sunnan við Flögumerki
er Víghóll rétt ofan við sýsluveginn.“
Aðeins efri hluti hólsins stendur nú eftir,
þar sem rétt hefur verið gerð neðan í
hólnum. Guðmundur Skúlason bóndi á
Staðarbakka (f. 1951) segir hólinn um
80 m ofan við núverandi veg, en gamli
reiðvegurinn, sem nú er horfínn, muni
hafa verið aðeins neðar (um 20-30 m).
Víghóllinn er eini hóllinn á leiðinni milli
bæjanna.
VÍGHÓLAR í ÖXNADAL
Víghólar í Öxnadal eru nyrzt í landi
Varmavatnshóla alveg niðri við ána, og
ofan við þá er Víghólaflói, dálítið mýrar-
sund. Að sögn Jóns Jónassonar bónda á
Hrauni (f. 1916), en hann var í æsku í
Varmavatnshólum, lá gamli reiðvegurinn
milli Varmavatnshóla og Bessahlaða bæði
á bökkunum gegnum Víghólana og uppi
í brekkunum ofan við Víghólaflóa. Þegar
menn vom vel ríðandi, var greiðara að
ríða bakkana um hólana. Hringvegurinn
var á liðnu sumri lagður þvert í gegnum
Víghólana vestan við nýju brúna yfír
Öxnadalsá.
VÍGHÓLL í HNEFILSDAL
Víghóll í Hnefilsdal á Jökuldal er að
sögn Eyþórs Guðmundssonar, fyrmm
bónda í Hnefílsdal (f. 1931, var í Hnefils-
dal 1943-79), skammt fyrir neðan gömlu
göturnar út frá Hnefilsdal, um 1 km frá
bæ. Nokkru utar skiptust leiðir, lá önnur
áfram að Stekknum (eða Þorsteinsstöðum,
þar sem nú era beitarhús), en aðalvegur-
inn út dalinn sveigði til norðurs niður að
Húsánni og yfír hana á vaði neðan við
brúna, sem nú er. Bílvegurinn, sem lagður
var 1947-48, liggur hins vegar 3-400 m
neðan við Víghólinn. Ástæðu þess, að far-
ið var áður ofan við Víghólinn, þó að það
sé nokkm lengra, telur Eyþór vera þá,
að þar var harðvelli og betri reiðleið. Á
efri enda Víghóls, sem nær er gamla reið-
veginum (um 40-50 m frá honum), sá
ég myndarlega vörðu sumarið 1993.
VÍGHÓLAR Á SÍÐU
„Ofan við þjóðveginn, við veginn heim
að Prestsbakkakoti, em svonefndir Víg-
hólarý segir í ömefnaskrá. Víghólarnir
era fjórir í röð frá norðri til suðurs milli
Prestsbakka, Prestsbakkakots og Breiða-
bólstaðar. Að sögn Bergsteins Jónssonar
deildarstjóra frá Prestsbakkakoti (f. 1921,
var þar til 1940) lá gamli reiðvegurinn
frá Prestsbakka að Breiðabólstað í sveig
suður fyrir syðsta Víghólinn, má segja
alveg við rætur hans. Vegurinn frá Prests-
bakkakoti til Prestsbakkakirkju lá um
skarð norðan í efsta (nyrzta) Víghólnum;
þar í skarðinu skiptist vegurinn, og lá
vegurinn til vinstri um Iaut, sem skipti
efsta Víghólnum, og síðan suður með Víg-
hólunum niður á þjóðveg.
VÍGHÓLL UNDIR
EYJAFJÖLLUM
Víghóll er landamerki Nýjabæjar og
Fitjarmýrar í Vestur-Eyjafjallahreppi, að
því er segir í landamerkjabréfi 1820.
Nafnið er nú týnt að sögn Leifs Einarsson-
ar bónda í Nýjabæ (f. 1933). Hann segir,
að sumir hafí viljað telja Víghól vera sand-
hól um 7-800 m norðaustur af Nýjabæ.
Milli Nýjabæjar og sandhólsins heitir
Kirkjugatnabali, kenndur við hinar gömlu
kirkjugötur frá Nýjabæ að Holti og síðar
Ásólfsskála, og telur Leifur, að þær hafí
legið nærri sandhólnum.
VÍGHÓLL í SELVOGI
Víghóll í landi Ness í Selvogi er sam-
kvæmt ömefnaskrá við Víghólsrétt, ofan
við Nes. „Frá túngarðshliði (í Nesi) að
austan lá gata upp í heiðina, upp hjá Víg-
hólsrétt, upp á Klakksflatir. Tvær smá-
vörður við götuna vom kallaðar Ljúf og
Leið, ekki vitað hvers vegna,“ segir í
skránni. Heimildarmaður þessa er Eyþór
Þórðarson frá Torfabæ í Selvogi (1898-
1988, var í Torfabæ til 1962). Þórarinn
Snorrason bóndi í Vogsósum (f. 1931)
segir Víghól vera á Heimasandi um 2 km
norðaustur af Nesi, og er land þar löngu
uppblásið. Hann telur eðlilegast, að leiðin
frá höfuðbólinu Nesi austur í Ölfus hafí
legið um Víghól, Klakksflatir, Hellisþúfu
og Kvennagönguhól.
VÍGHÓLLSUNNAN
Hafnarfjarðar
í örnefnaskrá óbyggðarinnar suður frá
Hafnarfirði segir, að Víghóll heiti norðan
við Mygludali milli Valahnúka og Hús-
fells. Selvogsgata eða Grindaskarðavegur
Iiggur milli Valahnúka og Víghóls, um
300 m sunnan við Víghól. Þorkell Jóhann-
esson prófessor og Óttar Kjartansson, sem
kannað hafa þetta svæði, segja, að frá
0