Lesbók Morgunblaðsins - 10.09.1994, Blaðsíða 4

4-
Krisiján H.
Magnússon:
Sjálfsmynd.
Portrett Krist-
jáns af móður
sinni. Þá mynd
og sjálfsmynd-
ina gaf sonur
málarans,
Magnús Krist-
jánsson, tilísa-
fjarðar.
F órnarlamb
öfundar og fordóma
rðstír er óútreiknanlegur og allt annað en
óbrigðull, hvað sem Hávamálum líður. Hann
getur dáið og lifnað þegar minnst vonum var-
ir og þeim sem var fordæmdur í landi gærdags-
ins getur skolað hylltum á land nútímans og

Dronning Alexandrine við bryggju á Isafirði.
Listmálarinn Kristján H.
Magnússon nam myndlist
í Ameríku en á það var litið
homauga hér. A fjórða
áratugnum naut hann
töluverðrar velgengni
erlendis, en hér heima fékk
hann ekki að njóta
sannmælis. Hann lá síðan
að mestu í þagnargildi þar
til fyrir skemmstu.
Eftir RÚNAR HELGA
VIGNISSON og
JÓN SIGURPALSSON
öfugt. Listmálarinn Kristján H. Magnússon
fékk að kenna á þessum eðliseiginleikum
orðstírsins, ekki aðeins í lifanda lífi, heldur
eftir sinn dag líka: Mærður í útlandinu, jafnt
vestan hafs sem austan, en svívirtur af lönd-
um sínum; lá svo í þagnargildi áratugum
saman í kjölfar ótímabærs fráfalls, nú tek-
inn upp úr glatkistum og endurskoðaður.
Og sjá — ýmislegt kemur í ljós og sumt
gleður. Það skyldi þó aldrei vera að umfjöll-
un íslenskra gagnrýnenda hafi ekki verið
einleikin á sínum tíma?
Skólaður í Boston
Kristján Helgi Magnússon var fæddur á
ísafirði árið 1903, sonur hjónanna Guðrúnar
ísaksdóttur og Magnúsar Ómólfssonar skip-
stjóra; þau létust bæði er Kristján var á
unga aldri. Á unglingsárum naut hann til-
sagnar í teikningu og útskurði hjá Guð-
mundi frá Mosdal, þekktum hagleiksmanni
á ísafirði. Sautján ára hleypti Kristján heim-
draganum, hélt til Boston í Bandaríkjunum,
en þar átti hann skyldmenni. Kristján hóf
fljótlega listnám við Massachusetts School
of Art og útskrifaðist að fimm árum liðnum
við góðan orðstír, það var árið 1926. Björn
Th. Björnsson segir frá því í íslenskrí mynd-
list að ein mynda hans hafi verið „talin
bezta myndin við prófið, og varð það til
þess að þjóðsýning Bandaríkjanna (National
Academy) í New York veitti honum eftir-
tekt og valdi mynd eftir hann á sýningu
sína 1927 — Still life —, og tók ameríska
listafélagið (American Federation of Art)
síðan þá mynd á ferðasýningu sína. Fór sú
sýning um Bandaríkin þver og endilöng".
Upp úr þessu „valdi ráðunautur Bandaríkj-
anna í fögrum listum" Kristján sér til aðstoð-
ar,. hvað sem í því fólst, en þess er getið
að hann hafi sýnt víða það ár og selt mikið
af myndum. Fyrstu einkasýningu sína hélt
Kristján í Copley Gallery í Boston 1927 og
í sýningarskrá sem var gerð vegna minning-
arsýningar í Listamannaskálanum 1952
segir að listgagnrýnendur hafí þá þegar
spáð „hinum unga listamanni glæsilegrar
framtíðar" og iistasafnið í borginni keypt
eitt málverkanna.
Hæfileikalaus á Íslandi
Snemma árs 1929 heldur Kristján til ís-
lands og giftist árið eftir lífsförunaut sínum,
Klöru Helgadóttur. Kristján ferðaðist víða
um land og málaði af kappi. Hann var einn-
ig ötull við að sýna, frá vori og fram á
haust 1930 hélt hann tvær einkasýningar í
Reykjavík, eina á ísafirði og eina í Lundún-
um og átti auk þess stóran hlut í Landakots-
sýningunni í Reykjavík.
Sýningin í Lundúnum fékk prýðilega
dóma, eins og a.m.k. tvö íslensku dagblað-
anna greindu frá. í Vísi þann 10. október
1930 er haft eftir listdómara „The Morning
Post“ að „Kristján Magnússon sýni frábæra
leikni í meðferð lita, og í myndunum spegl-
ist ýmist veðrátta landsins eða skapbrigði
málarans". Og Alþýðublaðið hefur eftir „The
Times“ 7. október sama ár: „List Kristjáns
er ákveðin, skír og einföld og spennir yfir
vítt svið. Efnisval og meðferð lita er hvort-
tveggja hið ákjósanlegasta." Sýningin seld-
ist upp og breskur auðmaður bauð Kristjáni
til eyjar sinnar að mála. Árið eftir efndi
Kristján aftur til sýningar í Lundúnum, þá
í The Fine Art Society Ltd. og fékk viðlíka
dóma.
En þegar að íslenskum gagnrýnendum
kom jukust þó vandræði Kristjáns heldur.
Að vísu átti hann sér allmarga formælendur
og seldi vel. Hann var sagður frumlegur
og leikinn og margir gátu þess að hann
hefði orðið fyrstur íslenskra málara „til að
sýna á lérefti margbreytta fegurð og dásemd
íslenzks vetrar," eins og lesa mátti í Nýja
Dagblaðinu. Og Diskos nokkur skrifaði:
„List hans er þurr á yfirborðinu við fyrstu
sýn — en þar er bæði loftsvali og birta og
rúm við nánari kynningu. Það þarf að horfa
lengur á myndir hans en annarra, þá upp-
götvar maður listgildi þeirra."
En þá kemur til kasta „Orra“, sem var
dulnefni Jóns Þorleifssonar listmálara og
gagnrýnanda Morgunblaðsins. Þann 4. maí
1930 skrifar hann um sýningu Kristjáns í
Góðtemplarahúsinu: „Myndirnar sýna form-
ið dautt. — Málarinn virðist rígbundinn í
vanaskorður. Hann þarf að gefa sjálfum
sjer alnbogarúm, reyna að horfa frjálsmann-
legar á viðfangsefni sín, en hann gerir nú,
og sjá það „maleriska" líf í því, sem hann
málar." Þegar Kristján virðist ekki taka til-
sögn færist Orri í aukana og skrifar m.a.
þetta um sýningu 1934: „Kristján Magnús-
son veit ekki hvað litir eru í listrænum skiln-
ingi. Hann notar þá svipað og þegar ungling-
ar eru sjer til skemtunar að „kolorera" teikn-
ingar. Hann kann ekki að gefa þeim neinn
„maleriskan" kraft.“ Orsökina segir hann
sumpart vera hæfileikaskort, sumpart ónóg-
an skóla og ónóga Iistræna menntun, sum-
part dekur við fjöldann, „þarna var í uppsigl-
ingu hreindýrkaður „publikum" málari“.
Orri telur einnig að Kristján hafí þrætt
mótíf annarra og útþynnt þau.
Staðhæfingar Orra og framsetning þeirra
vöktu andsvör. Freymóður Jóhannsson mál-
ari tók sér til dæmis penna í hönd og lýsti
eftir víðsýnum gáfumanni „með hæfileika
og vilja til þess að skilja listamennina —
ekki einn þeirra, heldur alla, og leiðbeina
fólki kurteislega“. Og Þorsteinn Jónsson
skrifaði að sá „listamaður, sem tekur það
að sér, að hallmæla „kollega“ sínum og níða
hann, þvert ofan í dóma merkustu blaða í
erlendum menningarlöndum, verður sannar-
lega að vera mikilsmetinn og alþektur, sem