Lesbók Morgunblaðsins - 15.10.1994, Side 2

var fai’in að myndast í bóklestrinum en það
er skoðun hans að menntun eða lestur skuli
menn ekki sækja i skóia heldur það, að læra
að liemja sig. Sjáífsmynd Gi'öndals í Bessa-
staðaskóla er ídealíseruð og bölsýni hans er
af rómantískum toga:
Lesturinn minn á skólalærdóminum varð
ailur í molum eins og vant var, og þegar
voraði, þá lá ég heila daga í fögru veðri úti
í Bessastaðanesi uppi á skothúshólnum með
byssuna mína og Hómer; ég horfði yfir land-
ið og sjóinn; náttúran var svo mikil og fög-
ur, að ég eins og ætlaði að gleypa hana alla;
ég var fullur af löngun og ást: löngun eftir
einhveiju, sem ég ekkert vissi um, og ást á
einhveiju ósegjanlegu og ómælilegu; ég las
Hómer og dreymdi vakandi drauma. (Bls.
117)
Benedikt brautskráðist frá Bessastaðaskóla
vorið 1846, þá nítján ára að aldri. Á þessu
tímabili telur hann að eðli sitt og tilhneiging
til að vera rithöfundur bijótist fram. Það
þykir sjálfsagt að hann sigli utan til háskóla-
náms „að lesa eitthvað" eins og hann sjálfur
orðar það „en hvað það ætti að vera, var
aldrei talað við mig einu orði“.(Bls. 127)
Benedikt er hér ákaflega óvirkur í afstöðu
sinni. Hann stendur á krossgötum í lífi sínu,
bernskan er að baki en samt stjórnast hann
enn af lögmáli föður síns. Sú ábyrgð sem
faðir hans Ieggur á herðar hor.um reynist of
þung.
„Gerðu það sem þú átt að gera“ segir
Sveinbjörn Egilsson við son sinn þegar þeir
kveðjast í Reykjavík og þótt þau orð greypist
fast í hugann öðlast Gröndal lítinn skilning
á þeim. I kveðjuorðum Sveinbjarnar er fólgið
visst tvítog. Hann setur syni sfnum ekki fyr-
var einhver óþrotleg og stefnulaus löngun
eftir einhveiju óvissu. (Bls. 142-3)
Hugmyndir Gröndals rúmast í engu kerfi.
Þær eru á flökti og óstjórnanlegar. Hann
missir Garðvist sína og hættir námi sínu við
háskólann enda skortir hann allan áhuga og
metnað. Faðir hans vill að sonurinn komi
heim til íslands en liann þijóskast við og
verður áfram í Höfn og fær vinnu hjá Kon-
ráði Gíslasyni við samningu dönsku orðabók-
arinnar. Fyrstu kvæði lians birtast á prenti
í tímaritinu Fjölni árið 1847 og á þessum
árum leigði hann íbúð ásamt Konráði og þýsk-
um stúdent sem hét Stapeifeldt og fór af
þeim orð fyrir ólifnað.
Árið 1850 fer Benedikt aftur til Íslands
og dvelur næstu sjö ár ævi sinnar í Reykja-
vík. Faðir hans lést 17. ágúst 1852 og þrem-
ur árum síðar missir Benedikt móður sína.
Árin í Reykjavík einkennast af stefnuleysi
en þó yrkir hann töluvert og tvö kvæðasöfn
hans koma út á þessum árum. Hann fæst
við útgáfustörf og tekur við þýðingarstarfi
föður síns og lýkur þýðingu hans á Odysseifs-
kviðu sem gefin var út í Kaupmannahöfn
árið 1854. Hann tekur að leggja stund á
skrautritun til að framfleyta sjálfum sér og
verður eftirsóttur grafskrifari. Þunglyndið
festir í honum rætur á þessum árum og hann
kvartar yfir diykkjuskap sínum og slóðaskap.
Honum líður illa í Reykjavík, hann saknar
heimilislífsins á Eyvindarstöðum og tengslin
við náttúruna eru horfin.
Árið 1857 sigldi Benedikt aftur til Kaup-
mannahafnar. I þetta sinn er hann styrktur
til fararinnar af nokkrum góðborgurum
Reykjavíkur með það að markmiði að hann
ljúki einhveiju námi í Höfn en haldi síðan
meðailagi að vexti, nokkuð breiðvaxinn, gulur
í andliti og skakkeygur, líkur Mongólum, með
úfið hár og ógerðarlegan skegghýung - ég
hefði getað í myndað mér Attila einhvern
veginn svipaðan; hann var óspar á fé, hélt
sig allvel og eyddi töluverðu í appelsínur og
konjak handa sjálfum sér; ekki fékk ég neitt
hjá honum, enda beiddist ég einskis, en Iét
mér nægja með að lifa.“ (Bls. 209)
Djunki er ekki úr heimi Gröndals. Hann
er rússneskur stúdent og flakkari sem hafði
verið hjájesúítum og fengið klerkvígslu. Með
það í vegamesti gerist hann trúboði á Norður-
löndum enda fullyrðir Benedikt að hver sem
vildi gefa sig til þess gæti orðið „missionar-
ius“ á Norðurlöndum því það var trú manna
sunnar í álfunni að á Norðurlöndum væri
allt fullt af ís og að þar ríkti eilíf nótt. Ferða-
lag þeirra suður eftir álfunni lýtur allt öðrum
lögmálum en hingað til hefur gilt um líf Grön-
dals. Það er eins og allt leysist úr læðingi
og sjálfsmynd hans hefur ekki lengur nein
föst viðmið.
Ákveðin endurfæðing á sér því stað í lífi
Gröndals. Hann ferðast til nýrra og áður
ókunnra landa og lætur af allri stjórn og legg-
ur allt sitt líf í hendur þessa ókunnuga trú-
boða:
„Ég vissi ekkert, hvurt Djunki ætlaði að
fara með mig, og ég hugsaði ekkert um það.
Ég var eins og eitthvert æsthetiskt-philosop-
hiskt barn, og á þann hátt leit ég á það, sem
fyrir bar; að vissu leyti kom mér ekkert á
óvart af því, sem ég sá, en samt fannst mér
ég vera eins og nýfæddur, skroppinn út úr
einhverri eymdarkrá, þegar ég í það sinn losn-
aði við Hafnarlífið og þann leiðinlega vetur.“
(Bls. 212)
„Lesturinn
minn á
skólíilær-
dóminum
varð nllur í
molum eins
og vant er,
og þegar
voraði, þá lá
ég heila
daga ífögru
veðri úti í
Bessastaða-
nesi uppi á
Skothús-
hólnum með
byssuna
mína og Hó-
mer. “
ir hvað hann eigi að læra heldur hvetur hann
aðeins til þess, en gerir um leið ráð fyrir því
að svo verði. Frelsi Benedikts er því alltaf
innan ákveðins ramma. Það er bundið frelsi
og í tilviki föðurins virðist það fara betur
saman að vera skáld og embættismaður en
í tilviki sonarins:
Mynd Sveinbjarnar Egilssonar í Dægradvöl
er ákaflega sterk enda er ljóst að Benedikt
hefur borið mikla virðingu fyrir föður sínum.
Samt er þó athyglisvert hversu óljós myndin
er þó hún skíni í gegn að baki frásögninni
sem þögul fyrirmynd hins víðmenntaða
manns.
Einn fagran haustdag árið 1846 stígur
Benedikt Gröndal á land í Kaupmannahöfn.
Við þá snertingu hefst fl'órða skeiðið á ævi
hans. Hann líkir því sem fyrir augu ber við
máiverk en telur sig samt sem áður ekki
vera snortinn eða utan við sig. Hann heiilast
af fólkinu í marglitum klæðum og allri hreyf-
ingunni eftir þá þögn og kyrrstöðu sem hann
átti að venjast heima á íslandi. Hann er inn-
ritaður í háskólann og flytur inn á Garð. Nám
sitt stundar hann illa en hangir mest yfir
engu á kaffihúsum og röltir um götur og
stræti, klæddur í fín föt og byggir skýjaborg-
ir. í þetta fer tími hans og peningar enda er
lífið ídeal í sjálfu sér og sönn menntun getur
því aldrei haft praktískt gildi. Frelsið til að
lifa getur samt reynst honum hættulegt því
hann ræður ekki yfir draumum sínum og
þrám. Hann segir í dálitlum umkvörtunartón:
Skólaverk fyrirleit ég niður fyrir allar hell-
ur, má vera, að það hafi komið til af því, að
skólalærdómurinn hafði aldrei átt við mig
eftir því sem flest hafði verið kennt; þar með
var ég melankólskur og dulur, orti nokkuð
og einna helst sorgarkvæði og ýmislegt á
dönsku, sem nú er týnt; ég vissi ekkert, hvað
ég vildi, fyrir mér vakti eitthvert ideal, sem
ég ekkert vissi hvað var eða hvernig var, það
aftur til baka með prófgráðu upp á vasann.
Atburðir þróast þó á annan veg enda er ljóst
af orðum hans sjálfs að hugur fylgir aldrei
máli. Hann veit varla í hvorn fótinn hann á
að stíga enda ríkir ekki sama bjartsýni í huga
hans nú og þegar hann kom til Hafnar í fyrra
skiptið. Þá var sól á lofti og honum sýndist
allt í kringum sig eins og fagurt málverk.
Hann fullyrðir að veturinn sem í hönd fór
hafi verið leiðinlegastur þeirra sem hann hafði
lifað og það er eins og svartsýnin eigi hann
með húð og hári. Þannig lýsir hann ástandi
sínu:
Kunningjar mínir í Höfn, sem höfðu verið
mér samtíða áður, voru farnir, eða orðnir
mér ókunnugir, eða hirtu ekki um að þekkja
mig, og ég var einmana og yfirgefinn. Þann-
ig leið allur veturinn í tómu iðjuleysi og drabbi,
stundum með hinum yngri stúdentum, sem
dröbbuðu ekki síður, en ég var orðinn ónýtur
og frá mér; ég hafði enga lyst til að lesa eða
starfa neitt, og öll mín skáldlega æð var eins
og þornuð. (BIs. 208)
Benedikt hefur greinilega brennt allar brýr
að baki sér. Hann getur hvorki séð fyrir sjálf-
um sér í Höfn né haldið heim á leið. Hann á
hvergi athvarf í samfélagi manna eða svo
virðist að minnsta kosti vera. Þá er eins til-
viljunin taki völdin eða má túlka það á þá
leið að guðieg forsjón sé hér að verki sem
forðar gáfumeistara frá glötun. Hann hittir
kaþólskan trúboða að nafni Etienne
Djunkovski sem kallaður var Djunki og slæst
í för með honum suður til Þýskalands og
byijar hér eitt hið sérkenniiegasta tímabil
ævi hans. Djunki er lítrík persóna og ekki
sú manngerð sem íslenskur lesandi ímyndar
sér í hiutverki kaþólsks trúboða. Hann líkist
miklu frek.ar frumstæðum manni úr fjarlæg-
um heimi en siðmenntuðum og snobbuðum
góðborgara Kaupmannahafnar.
„Djunki var rússneskur að kyni, í minna
Gröndal losnar undan leiðindum sínum og
fyrra lífi en aðeins tímabundið. Hann gengur
hinum nýja sið aldrei á hönd heldur hangir
stöðugt í sinni menntuðu og trúlausu sjálfs-
mynd. Djunki skilur hann eftir í munka-
klaustri í Kevelaer í Þýskalandi og þótt hrifn-
ingin sé mikil leiðir hún ekki til sáluhjálpar.
Stuttu eftir nýárið 1859 er kominn leiði í
Benedikt og hann óskar eftir því að fá að
fara. Hann flakkar í reiðileysi um Þýskaland
og Belgíu og er handtekinn á landamærunum
og settur í fangelsi innan um óbótamenn.
Honum er sleppt eftir ijóra daga því engin
sök finnst og hann kemst aftur til klausturs-
ins í Kevelaer. Þá ákveður hann að taka ka-
þólska trú en aðeins til málamynda. Endur-
fæðing hans mistekst og hann réttlætir gjörð-
ir sínar á íslensku fyrir sínum lúterska guði
og íslenskum lesendum:
„Ég man nú ekki, hvernig til talaðist, nema
nokkuð var það, að afráðið var, að ég skyldi
taka kaþólska trú, en þetta var allt með deyfð
og kulda; þeir hlutu að finna, að mig vantaði
alla sannfæringu og allan hita, þar sem þeir,
sem snúast til annarrar trúar, (ef „aðra trú“
skyldi kalla) venjulega verða eins æstir og
þeir, sem verða „góðtemplarar" úr drykkju-
mönnum. Þetta varð þá svo „óceremonielt"
og „privat" sem hugsast gat; tveir af klerkun-
um voru við, líklega sem vottar, og forstöðu-
maðurinn sá þriðji; ég „lagði hönd á bók“
(biblíuna, sem ég trúi ekki meir á en Goethe)
og lofaði einhverju, sem ég strax gleymdi,
en ég sagði við guð á íslensku: „Þú veist, að
ég geri þetta nauðugur." Þar með var þetta
búið. Þetta skeði í klausturkapellunni, alveg
einslega." (Bls. 222-3)
Benedikt játar kaþólska trú sfna með vör-
unum en afsakar breytni sína í leiðinni. Lík-
lega er þessi hegðun hans ómeðvituð og henni
fylgir engin hræsni þótt sjálfsmynd hans
meðtaki aldrei nýjan sannleika. Hann yfirgef-
ur klaustrið í Kevelaer og er aftur kominn
til Hafnat' í ágúst árið 1859.
Lítið virðist hafa breyst hjá íslendingum í
Kaupmannahöfn á meðan Benedikt var í burtu
og viðhorf landa hans eru hin sömu og áður.
Þeir líta hann hornauga og telja hann óhrein-
an. í Höfn rifjar Benedikt upp kunningsskap
sinn við Konráð Gíslason sem gerir það að
verkum að hann fær vinnu hjá Fornfræðafé-
laginu' við gerð Clavis poetica sem var lykil-
bók að skáldamálsorðabók föður hans Lexicon
poeticum. Hann breytir oft um bústaði á þess-
um árum en býr þó ávallt einn. Á árunum
1870-1874 gaf hann út ársritið Gefn ogfékkst
að auki við önnur ritstörf. Honum fer þó að
leiðast vistin í Höfn og sækist eftir því að
komast heim. Hann grennslast eftir embætti
heima við Latínuskólann sem hann hlaut að
endingu og leggur því vonglaður af stað til
íslands og virðist vera sáttur við hlutskipti
sitt. Honum finnst eins og riý framtíð liggi
fyrir honum og við komuna til Reykjavíkur
klukkan ellefu um kvöld hinn 15. október
árið 1874 virðist sjálfsmynd hans komin heil
í höfn eftir langa og íysjótta útiveru og hann
endar þennan kafla ævisögu sinnar á orðun-
um: „Þar með endar þessi historía."
Endir ævisögunnar við komuna til Reykja-
víkur árið 1874 felur aðeins í sér sýndaijafn-
vægi. Því þótt Gröndal hafi skrifað sig að
einhveiju leyti í sátt við samfélagið hefur
hann ekki skrifað sig í sátt við sjálfan sig
og tekur upp þráðinn að nýju ellefu árum
síðar. Hann er nýkvæntur og hefur fyrstur
Islendinga náð að Ijúka magistergráðu í nor-
rænum fræðum. Hann er fjörutíu og átta ára
gamall og svo virðist sem framtíðin blasi nú
við honum en undir niðri býr vitund um ann-
að. Hann missir eiginkonu sína árið 1881 „og
þá byijuðu aðrir dagar“. Tilvera hans í Latínu-
skólanum er líkust helvíti, drykkjuskapur
hans eykst og á endanum er honum sagt upp
stðrfum og hrakinn úr embættl:
„Eftir að ég hafði misst konuna mína, þá
hvarf mér sá engill, sem hafði staðið mér við
hlið og varið mig þeim freistingum, sem áður
höfðu hvað eftir annað fellt mig - nú var ég
orðinn einn og aðstoðarlaus, enginn hirti um
mig, nema til að amast við mér, rífa mig
niður og nota tækifærið, sem ekki vantaði,
þeim til ánægju og unaðsemdar. Mér leiddist
heima; þar var ekkert sem dró mig að sér;
ég var á sífelldum erli niður í bæ, - það var
í rauninni miklu fremur óþreyja og leiði held-
ur en drykkjuskapur. Af þessu leiddi að ég
forsómaði kennslustundirnar, og kvað svo
mikið að því, að ég kom ekki í marga daga
í skólann." (Bls. 303-4)
Eftir brottreksturinn frá Latínuskólanum
býðst honum afleysingastaða sem skólakenn-
ari við Möðruvallaskóla. Hann leggur af stað
norður í land með póstskipinu Thyru þann
28. september árið 1884 ásamt dóttur sinni
Helgu. Dvöl hans fyrir norðan er stutt og
mörkuð gremju. Hann kvartar yfir áhuga-
leysi nemenda sinna og tilbreytingaleysi stað-
arins. Hann viðurkennir reyndar að hann
hafi aldrei verið skemmtilegur í samræðum
og frekar dulur í samskiptum sínum við ann-
að fólk en segir lífið á Möðruvöllum vera
ógeðslegt með stöðugum kjaftagangi, flokka-
dráttum og pukurklíkum. Vorið eftir árið
1885 er hann aftur kominn til Reykjavíkur.
í Reykjavík sinnir Benedikt aðallega eigin
náttúrufræðirannsóknum sem fáir sýna
áhuga. Hann er félítill en virðist þó í betra
jafnvægi en oft áður. Hann selur hús sitt í
Þingholtsstræti og flyst út úr bænum og nær
sjónum. Þar festir hann kaup á yfirgefnu
húsi á Vesturgötustíg 16, safnar sjódýrum
og teiknar og svo virðist sem hann hafi losað
sig við hluta þeirrar byrði sem samfélagið
alltaf var honum. Þar lýkur Dægradvöl og
Gröndal er staddur utan vegar og þræðir fjör-
ur í leit að skorkvikindum. Þar er hann eng-
um háður og þar rægir hann enginn.
Benedikt Gröndal virðist alltaf þrá annan
veruleika en hann býr við enda er hann sann-
ur og heiðarlegur ídealisti. Hann er maður
með háar hugmyndir og geysilega menntun
sem fellur hvergi inn í lögbundið kerfi. Hann
á í stöðugum erjum við samborgara sína og
líf hans er ávallt þrungið spennu. Með Dægra-
dvöl sinni leggur Gröndal líf sitt undir dóm
lesandans enda líkist hann að mörgu Ieyti
veijanda í réttarsal. Hann er nútímamaður í
þeim skilningi að hann dregur alltaf viður-
kennd sannindi í efa. Þversagnir gera því
vart við sig í frásögn hans og sjálfsmynd
hans lýtur mótsagnakenndri þróun. Dægra-
dvöl má túlka sem baráttu idealisma og „raun-
særra“ samfélagsviðhorfa. Undir lok ævisög-
unnar leysast þessi átök upp og útrás þekk-
ingarinnar finnur sér nýjan farveg. Skáldið
og fræðimaðurinn Benedikt Gröndal stikar
fjörur í leit að skorkvikindum. Hlutverkin
hafa snúist við og Gröndal útilokar samfélag-
ið frá störfum sínum. Hann hefur loksins
fundið mynd sína í fjörusandinum og hlutverk
hans er ekki lengur ákvarðað af öðrum.
„Gerðu það sem þú átt að gera“ hljómar lík-
lega í eyrum hans en í öðrum tón.
Höfundur býr á Laugarvatni og skrifar bók-
menntagagnrýni í Mbl.
2