Lesbók Morgunblaðsins - 15.10.1994, Qupperneq 4

Kjartan Ólafsson tónskáld í tónlistarstúdíói tónvísindadeildar Háskólans í Helsinki.
Eiga ekki öll hljóð rétt
á sér við tónsköpun?
Einum frambjóðanda varð á orði þegar ég kom
á kjörstað í fámennu sveitarfélagi einni mín-
útu fyrir lokun... og allt skilar þetta sér!
Hann hefur sjálfsagt vonað að sá flokkur sem
hann reiknaði með að ég kysi, fengi ekki fleiri
Um tölvutónlist
almennt og nám
Kjartans Olafssonar,
tónskálds, sem lokið
hefur lokaprófi frá
Síbelíusarakademíunni
Eftir BJARKA
SVEINBJÖRNSSON
atkvæði í þeim kosningum.
Margir íslenskir tónlistarmenn hafa á
örstuttu skeiði íslenskrar tónlistarsögu
dvalið erlendis í lengri eða skemmri tíma
við bæði nám og störf. í ofurlitlu úrtaki
má nefna Sigfús Einarsson sem lærði í
Kaupmannahöfn, Jón Leifs, Pál ísólfsson
og Atla Heimi Sveinsson, sem námu í
Þýskalandi, í Sviss dvöldu Hallgrímur
Helgason, Gísli Magnússon og Jón Nordal,
i Englandi Þorsteinn Hannesson, Kristinn
Hallsson og Fjölnir Stefánsson, á Ítalíu
Þuríður Pálsdóttir og Magnús Jónsson, í
Ameríku Magnús Blöndal Jóhannsson, Þor-
kell Sigurbjörnsson, Karólína Eiríksdóttir
og svona mætti lengi telja; Holland, Dan-
mörk, Svíþjóð, Noregur, Frakkland, Spánn,
Kanada. Nefnið þið bara landið, það má
nánast teljast öruggt að íslenskur tónlistar-
maður hefur dvalist þar við nám eða störf
í lengri eða skemmri tíma. Það væri verð-
ugt rannsóknarefni að skoða hvort einhver
íslenskur skóli eða sérstíll á eftir að koma
út úr þessu breiða umhverfi, því „allir hafa
þeir skilað sér“.
Eitt er það land sem mjög fáir íslenskir
tónlistarmenn hafa stundað nám í og er
það Finnland. Það má líklega telja á fingr-
um annarrar handar þá Islendinga sem
stundað hafa tónlistamám þar. Um þessar
mundir er einn íslendingur að ljúka svokall-
aðri Licentiates gráðu (annað heiti yfir
doktorsgráðu) frá tónsmíðadeild Síbelíus-
arakademíunnar í Helsinki og er hann um
leið fyrsti einstaklingurinn sem lýkur svo
hárri gráðu frá þessari deild. Það er tón-
smiðurinn og ekki síður tölvuforritssmiður-
inn Kjartan Ólafsson, en stór hluti af hans
gráðu er hönnun og þróun tónsmíðaforrits-
ins CALMIJS sem liann einn á heiðurinn
af svo og nokkur tónverk sem hann hefur
samið með aðstoð forritsins.
SÍBELÍUSARAKADEMÍAN
En víkjum fyrst að Síbelíusarakadem-
íunni. Finnar hafa heiðrað minningu síns
elskaða tónskálds, Jeans Sibeliusar, m.a.
með því að nefna æðstu tónlistarstofnun
lands síns eftir honum. Þar í landi hafa
menn áttað sig á því að tónlistarmenn,
bæði sem tónskáld og flytjendur hafa „selt“
landið. Þeir hafa verið landinu slík auglýs-
ing að fátt eitt annað getur orðið til saman-
burðar. Það gæti verið kominn tími til að
fleiri þjóðir áttuðu sig á þessu. Tónlistará-
hugi í Finnlandi er geysilega mikill og er
músíkalskt starf meðal þjóðarinnar ríkt.
Sí'oelíusarakademían í Finnlandi er stærsta
stofnunin þar í landi fyrir æðra tónlist-
amám, með um 2.000 nemendur. Um 50
þessara nemenda stunda tónsmíðanám og
eru þeir svo fáir því í hæsta lagi eru tekn-
ir inn 5 nemendur á ári í þetta nám, sum
árin enginn. Er stofnunin ríkisstyrkt og
er aðbúnaður nemenda með því besta sem
gerist.
Nám í Tölvu-
TÓNSMÍÐUM VlÐ
SÍBELÍUSARAKADEMÍUNA
Fyrsta elektró-akústíska tónlistarstúdíó-
ið sem byggt var í Finnlandi var í Tónvís-
indadeild Háskólans í Helsinki í lok 7. ára-
tugarins undir stjórn tónskáldsins Erkkis
Kurenniemis. Á 8. áratugnum byggði
finnska ríkisútvarpið (YLE) tilraunastúdíó
og hefur stærstur hluti finnskrar elektr-
ónískrar tónlistar verið saminn þar. Tveim-
ur öðrum stúdíóum var svo komið á laggirn-
ar árið 1990, en það voru CARTES (tölvu-
Iistarstofnunin í Espoo) sem leggur áherslu
á hið svokallaða „multimedia" og tölvutón-
listarstúdíó Síbelíusarakademíunnar (SAC-
MUS) sem ætlað er til kennslu og tón-
smíða nemenda tónsmíðadeildarinnar. Má
segja að hlutverk deildarinnar sé þrískipt,
kennsla, rannsóknir og sköpun. Með
kennslu er átt við að tónsmiðum er kennt
að nota tæki stúdíósins og nýta þau til
tónsmíðavinnu. Rannsóknarþátturinn snýst
um skilning á nýjum hugmyndum og kerf-
um og beinist að því að mynda lifandi og
skapandi rannsóknarumhverfi innan stúdí-
ósins. Með sköpun er átt við að nemendur
geti búið við hinar bestu aðstæður til samn-
inga verka sinna.
Hug- og vélbúnaður stidíósins er með
því besta sem til er á markaðnum í dag.
Þó ýmislegt megi endurnýja, er það stór
spurning hvernær endurnýja beri svo dýr
tæki sem þessi, þar sem þróunin er svo
hröð og erfitt fyrir stofnanir af þessu tagi
að ijármagna slíkar endurnýjanir. Einnig
spyr maður sjálfan sig í sumum tilfellum
um tilganginn því oft snýst það um hvað
gaman væri að hafa og hvað maður þarf.
Með þeim tækjum sem stofnunin hefur
yfir að ráða er hægt að nálgast tónlistina
allt niður á míkróplan sem er minnsta ein-
ing hljóðsins, sínustóninn. Með tækjunum
þessum má búa til þau hljóð sem óskað
er alveg á sama hátt og myndlistarmaður-
inn blandar liti. Þessi hljóð, sem á hefð-
bundnum hljóðfærum eru einstakur tónn
þeirra, má síðan í tölvum eftir tónsmíðaleg-
um aðferðum og reglum setja í músíkalskt
samhengi - semja tónverk. Ef við hugsum
okkur hljómplötu eða segulband þá eru þau
ekkert annað en geymslustaður fyrir hljóð.
Með tilkomu segulbandsins opnuðust fleiri
möguleikar hvað varðar geymslu og vinnslu
með hljóðið. I dag hafa menn með aðstoð
tölvu nánast fullkomið vald yfir sjálfu hljóð-
inu og þó svo að segulbandið sé ennþá
notað sem geymslutæki fyrir hljóð þá eru
gæði þess og þeirra taekja sem þau tengj-
ast orðin miklu meiri. í hug- og vélbúnaði
stúdíósins má gera margt. Búa til sín eigin
hljóð geyma þau, annað hvort sem tölvu-
upplýsingar í sjálfri tölvunni eða sem tölvu-
upplýsingar á háþróuðum böndum, sem líta
út eins og myndbönd, og nota þau í verkum
sínum. Einnig hefur maður með tölvunni
aðgang að ógrynni hljóða sem liggja inni
á svokölluðum netsvæðum sem eru sam-
tengd út um allan heim. Hljóðin eru óend-
anlega mörg og erfitt að hugsa sér ein-
hvem takmarkaðan fjölda þeirra, eða eins
og séra Jakob Jónsson orðaði það við smið-
inn í kapellu Hallgrímskirkju fyrir mörgum
árum. Smiðurinn hafði á orði við hann
hvort ekki færi bráðum að vera fullt á
himnum þar sem vilji þeirra prestanna
væri að senda alla þangað. Séra Jakobi
varð sem snöggvast litið á manninn, bað
hann að koma með sér upp að veggnum
þar sem stóð lítið píanó. „Sérðu þetta litla
hljóðfæri og þetta litla hljómborð. Getur
þú ímyndað þér hversu mörg lög má spila
á það?“
Kennsla í elektrónískri- og tölvutónlist
er tveggja ára nám og er námið að miklu
leyti einstaklingnám. Þó eru hóptímar í
akústík og teorí’j. Námið byggir á „synt-
hesis“ tækni, en „syntetiska" hljóðmyndun
má skilja þannig að um sé að ræða samein-
ingu smáatriða í heild - búa til hljóð.
Kennslu á stúíótæki, þ.e. þau forrit, tölvur
og tæki sem stúíóið hefur yfir að ráða svo
og allt það sem viðkemur tónsmíðum.
Síbelíusarakademían býr yfir kammer-
músíksal sem sérstaklega er hannaður til
flutnings á elektrónískri tónlist (eitthvað
sem menn hafa vonandi ekki gleymt í hönn-
un væntanlegs tónlistarhúss í Reykjavík).
Er salurinn innréttaður með 96 hátölurum
sem eru byggðir á tölvustýrðum veltieining-
um bæði á veggjum og í lofti. Er þessum
hátölurum deilt niður á 32 rásir sem hver
um sig hefur sérstakan magnara.
Kjartan Ólafsson
Hinn mikli áhugi ungra tónskálda á ís-
landi í dag á sjálfu hljóðinu við tónsköpun
og notkun hinnar miklu tölvutækni við tón-
sköpun má eflaust að hluta til rekja til
poppsins. Flestir þessara ungu manna eiga
bakgrunn í popptónlistinni en þar snýst
umhverfið ekki eingöngu um sjálfa tónlist-
ina heldur einnig „græjur“ og „sánd“.
Mýmörg dæmi eru um það að unglingar
sem verða helteknir popptónlistinni, byija
á því einfalda, verða smátt og smátt kröfu-
harðari og byija að hlusta á vandað popp
stefni alltaf hærra og enda jafnvel sem
Mahler og Wagner aðdáendur. Mörgum
nægir það ekki, heldur vilja þeir vera virk-
ir þátttakendur og verða tónsmiðir. Kjartan
Ólafsson er eitt þeirra tónskálda með heil-
mikinn bakgrunn í popptónlistinni. Þeim
bakgrunni er ekki fyrir að fara í hans tón-
sköpun nema að iitlu leyti þó er má segja
að áhugi hans á „sáhdinu" komi þaðan.
Kjartan er í dag mjög vel menntaður tón-
listarmaður með tæplega 20 ára tónlist-
amám að baki. Á Islandi hefur hann stund-
að píanónám hjá Kristni Gestssyni og Hall-
dóri Haraldssyni, tónfræði og tónsmíðar
hjá Þorkeli Sigurbjörnssyni og Atla Heimi
Sveinssyni og lauk því námi með BM (Bac-
helor of Music) prófi frá Tónfræðadeild
Tónlistarskólans í Reykjavík árið 1984. í
framhaldi af því dvaldi Kjartan á árunum
1984-1986 í Hollandi og stundaði raftón-
smíðar og raftónlist við Utrecht Conservat-
ory og Instituut voor Sonologi. Frá árin
1986 lærði Kjartan almennar tónsmíðar
við Síbelíusarakademíuna undir handleiðslu