Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.1994, Blaðsíða 6

Um aðföng
og úrvinnslu
RÆTUR íslandsklukkunnar“ komu
út hjá Bókmenntafélagi íslands
i 1981. Ritinu var tekið mjög vel
ekki síst af þeim sem töldust
færustu túlkarar skáldsagna Halldórs Lax-
ness. Þeir töldu rit Eiríks Jónssonar vera
lykilverk, sem ekki yrði gengið framhjá í
síðari rannsóknum á vinnuaðferðum Hall-
dórs Laxness.
í hveiju eru þessar rannsóknir fólgnar?
E.J. hefur kembt líklegustu fyrrimyndir í
' textum og skjölum að helstu persónum
skáldsögunnar og einnig í öðrum skáldsög-
um. „Við samningu íslandsklukkunnar
hefur Halldór Laxness haft úr svo mörgum
uppsprettum að ausa að á stundum er
ógerningur að fullyrða hverja þeirra hann
hefur nýtt...“ (Formáli að Rótum íslands-
klukkunnar bls. 11).
Síðan sýnir hann með samanburði
hvernig höfundurinn hefur „nýtt ... upp-
spretturnar" og aðlagað þær þeirri gerð
sem hann að lokum fullkomnar, í skáld-
sögu „sem er ekki sagnfræðileg skáld-
saga, heldur lúta persónur hennar, atburð-
ir og stíll einvörðungu lögmálum verksins
sjálfs". (H.L.) E.J. heldur síðan áfram
„Þrátt fyrir þessar viðvaranir verður ekki
A fram hjá því gengið að íslandsklukkan er
skáldverk sem stendur djúpum rótum í
þjóðfélagsveruleik sögutímans."
E.J. hefur fundið heimildir og aðföng í
alþingisbókum, bréfum og skýrslum um
atburðarás og athafnir og persónur, sem
koma fram í skáldsögunni og eru „markað-
ar þeim lögmálum sem verkið sjálft setur“.
E.J. hefur sett sman heimildasafn, sem
höfundur hefur sannanlega unnið úr þessa
„sögulegu skáldsögu". Eiríkur Jónsson
minnist á nokkrar persónur, sem eru lífæð-
ar skáldsögunnar í inngangi. Hann finnur
4 fyrirmyndir úr persónusögu 17. og 18.
aldar og einnig úr síðari tíma skáldsögum.
Eins og öllum má vera kunnugt, nema þá
analfabetum í bókmenntum, er engin
skáldsaga né skáldsögupersóna algerlega
frumleg sköpun höfundar síns. Þetta er
viðurkennd staðreynd og er eitt fremsta
leikritaskáld allra tíma gott dæmi um slíkt,
William Shakespere, en umsköpunarmátt-
ur hans er slíkur, að aðfengnar persónur
öðlast nýtt líf, persónur Shakespeares.
ÁSGEIR J.
JÓHANNSSON
Andvara-
leysi
/ óráði tímans
með hráslaga dauðans
við hnakka
og andvaraleysi æsku
í fölnuðu grasi,
berst hann á bleikum fák
með brjóst við makka,
bros á vör
og heldur á lóðréttu glasi.
Stormfölar bylgjur ,
steypast að ystu skeijum,
straumlúnar elfur hníga
að fremstu ósum.
Hvetpr hann fák
því kulið leitar á hnakka.
Kneifar andvaraleysi
úr botnfylltu glasi.
Höfundur býr í Hafnarfirði.
Fyrirmyndir úr sagnabálkum, skáldsögum
og kveðskap og reynsluheimur samtíðar
skáldsins verða hráefni til persónusköpun-
ar. Fullyrðing Umbertos Ecos og reyndar
fjölmargra annarra höfunda, er sönn: Bók
getur af sér bók.
Sú persóna íslandsklukkunnar sem er
óljósust og líkust því að vera uppdiktuð
skáldsagnapersóna er Snæfríður Islands-
sól. E.J. telur að fyrirmynd hennar geti
verið að fínna í einhverri mest lesnu og
víðfrægustu skáldsögu fjórða áratugarins,
sögu Margaret Mitchells, Gone with the
Wind. Þessi skáldsaga kom út 1936 og
var þýdd á allar helstu þjóðtungur og einn-
ig á íslensku af Amóri Sigurjónssyni ynd-
ir heitinu „Á hverfanda hveli". Engin
skáldsaga 20. aldar hefur hlotið slíka út-
breiðslu - 1965 hafði hún verið prentuð
í 12 milljónum eintaka (Kindlers Lieratur
Lexikon). Minnisstæðasta persóna sögunn-
ar er Scarlett O’Hara. E.J. telur að höfund-
ur hafi tekið mið af þessari persónu í tils-
vörum og hátterni Snæfríðar og nefnir
dæmi því til sönnunar. Fleira er líkt með
Snæfríði og Scarlett O’Hara, þær endur-
heimtu ættareignir, giftast vonbiðlum sín-
um og fóstrumar eru ekki ósvipaðar. En
munurinn á skáldsögupersónunum er mik-
ill, O’Hara af holdi og blóði en Snæfríður
„skáldleg draumsýn".
Aðrar höfuðpersónur íslandsklukkunnar
eru gamalkunnar úr íslenskum heimildum,
eins og E.J. rekur skilmerkilega.
Ámi Magnússon lýsir sjálfum sér í bréf-
um sínum og álitsgerðum, þar er af nógu
að taka og sá óvandaði strákur Jón Hregg-
viðsson spásserar í Alþingisbókunum og
víðar. E.J. hefur eins og áður segir kembt
heimildimar. Veislunni á Jagaralundi má
finna í bréfum spænska sendiherrans í
Kaupmannahöfn o.s.frv. o.s.frv. Upp-
sprettan er fjölmargar en höfundi, H.L.,
tekst að skapa sögu, móta hana og um-
skapa efniviðinn, svo að úr verður íslenskt
ævintýri, sem er sjálfstæður heimur.
Þýðing starfs E.J. er fólgin í því að
hann rekur forsendur sögunnar í hráum
heimildum 17. og 18. aldar og á þann
hátt skrifar hann hluta íslandssögunnar
og setur saman heimildasafn sem verður
mjög forvitnilegt sem verk í sjálfu sér.
Eins og áður segir var riti E.J. mjög vel
tekið í fyrstu. En skyndilega breyttist af-
staða þeirra sem lofuðu ritið. Ritið var
lagt fram til doktorsvamar við Háskóla
íslands, dómnefnd skipuð, og með loð-
mullulegri álitsgerð var ritinu hafnað, en
dómendur gengu svo langt í fordæmingu
sinni á ritinu og umsögnum um höfundinn
Eirík Jónsson að eftir málshöfðun höfund-
ar vegna ærumeiðandi ummæla dómnefnd-
armanna, voru ummæli þeirra dæmd dauð
og ómerk. Þetta mun vera einsdæmi í
háskólasögu veraldarinnar, að starfsmenn
og tilkvaddir álitsgerðarmenn um rit lagt
fram til doktorsvamar séu dæmdir vegna
æmmeiðandi ummæla um höfund fram-
lagðs rits.
Síðan þetta gerðist 1. nóvember 1985,
þ.e. uppkvaðning dómsins, hefur verið
hljótt um Rætur íslandsklukkunnar. Og
það gekk svo langt að í nýrri útgáfu Is-
landsklukkunnar á þessu ári, minnist út-
gefandi og formálshöfundur ekki orði á
þessa merkilegustu bókmenntaumfjöllun
um Islandsklukkuna.
Nú er komin út önnur prentur Róta
íslandsklukkunnar, kiljuútgáfa á vegum
Hins íslenska bókmenntafélags. Rann-
sóknir Eiríks Jónssonar og þekking á verk-
um Halldórs Laxness hvað snertir íslands-
klukkuna er staðfesting á fæmi og rit-
snilld H.L. Nú er vitað að E.J. hefur þeg-
ar lagt mikla vinnu í rannsóknir á öðrum
verkum höfundarins, þ.e. samtímaskáld-
sögum. Með frekari úrvinnslu og könnun-
um á tilurð þeirra verka og aðfanga höf-
undar má ætla að Eiríkur Jónsson myndi
ekki aðeins auðga bókmenntasöguna held-
ur enn frekar samtíðarsögu 20. aldar, með
því að opna og gera öllum ljósar þær „upp-
sprettur" sem H.L. hefur „nýtt“. Með þeirri
rannsókn yrði skæru ljósi varpað á íslensk-
an raunveruleika 20. aldar.
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON
FRANK ERIKSEN AÐALSTEINN GÍSLASON
Hraunlíf /ísland Sigurjón Rist
Nú, ríður þú ekki á hestbaki og Atlantshafi, en hristist á þvottabretti eftir hraunbílvegi til afkomenda Jóns forseta. Ávallt þegar mest er misst, mér finnst bresti strengur. Þeim var Ijóst, sem þekktu Rist, að þar fór góður drengur.
Látum svo vera með, einstaka ráðvillta sauðkind, misheppnaða meðferðarstöð inni í þessari auðn. Þetta er byijun: Geldingahnappur og þúfur setnar fjólubláu lambagrasi eins og það séu lömb hér... Og þegar mosagrænar skófír nokkrum skjálftaleifum seinna stansa í grænu Ijósi frá garðholustórum beitarteigum með gijótgarðsgirðingu í kring. Sé ég menn á meðal vor, sem messa í dýrum höklum, en fara aldrei í 'hans spor uppi á háum jöklum. Þar barðist hann við hret og hríð, hörkufrost og bylji. En orkan sama ár og síð og einnig þrek og vilji. Öræfin með allt sitt grjót ávallt Rist sér kynnti. Fyrstur yfir ár og fljót hann oftast jafnan synti.
Berst það til þín að það þýðir ekki að stinga skóflu í þessa jörð án þess að rekast á álf. Rist var stofn af sterkri rót, sem stöðugt treysta mátti, Minning góð er meinabót. Hann marga vini átti.
Höfundur er norskt Ijóðskáld, . Höfundurinn er ellilífeyrisþegi í Kópavogi.
Þjóðmálaþankar
Yerri eru ólög
en engin
OFT er æskulýðnum bölvað í fjölmiðl-
um. Þar gleyma njenn því að um
stóran hóp er að ræða. Ef við
miðum við að í árgangi séu 4.000
til 4.500 manns þá eru nú 80.000 til 90.000
manns undir tvítugu á landinu. Af þeim stóra
hópi fær aðeins lítið brot af umfjöllun vegna
vandræðamála. Spumingin er bara eftir
hverju eru þau að sækjast? Hver eru þeirra
viðmið? Af hveiju hanga þau úti um nætur,
drekka brennivín og gera annað sem þau
vita að þau mega ekki?
Ég hef kynnst því víða erlendis að lög og
reglur em helgur bókstafur en hér á landi
virðast þau fremur vera viðmið. Þeir sem
framfylgja lögum eru hundskammaðir fyrir
að láta svona. Ég hefi oft vel því fyrir mér
hvers vegna svo sé. Ef við lítum til sögunnar
þá má finna fordæmi. í íslandssögubókum
má lesa m.a. að þegar menn tóku kristni
hafi þeir mátt stunda heiðna siði ef ekki
komst upp um þá. Eitt af því sem einkennir
einmitt samfélag okkar er að mönnum finnst
í lagi að bijóta af sér á meðan þeir komast
upp með það. Þá voru á árum sjálfstæðisbar-
áttu ræktaðar í bijóstum okkar frásagnir af
píslarvottum sem lentu í klóm útsendara
konungs, - bóndinn Hólmfastur var hýddur
fyrir launverslun, Skúli landfógeti fékk fyrir-
mæli um að mæla rétt og svindla þannig á
bændum. Fleiri dæmi finnast. Það var hetju-
legt að standa upp í hárinu á kónginum -
ríkinu.
Viðhorfið er slæmt en verra er þegar lög
hafa fengi það orð á sig að vera lög sem
enginn fylgir. Hugleiðum hversu frámuna-
lega úrelt lög um útivistartíma og áfengis-
mál eru orðin. I mörg ár.hafa unglingar og
aðstandendur þeirra, svo ekki sé nú talað
um skemmtistaði og félagsmiðstöðvar, brotið
þessi lög. í raun má segja að löggjöfin sé
svo úrelt að það sé þjóðfélagslega hættu-
legt. Það er tæplega hollt að ala á því við-
horfi að lög megi bijóta ef það hentar manni.
Ég efast um að unglingar sem eru milli
15 og 16 ára gamlir geri sér grein fyrir þeirri
reglu að þeir eigi að vera komnir í heimahús
fyrir klukkan 10 á kvöldin. Og ég veit að
foreldrar margra hirða lítt um að standa á
þeirri reglu. Þeir hafa alist upp við það sama.
Þá má taka skemmtanahald, sem er orðið
ríkur þáttur í starfi flestra framhaldsskóla.
Nemendahópurinn þar er á aldrinum frá 16
ára til tvítugs að jafnaði. Samkvæmt lögum
mega félög nemenda ekki standa fyrir
skemmtunum án uppáskriftar skólans. Lög-
regluyfirvöld mega veita leyfi til slíkra
skemmtana sem standa ekki lengur en til kl.
1 eftir miðnætti. Undanþágur eru þó veittar
til kl. 2 eða kl. 3. Reyndin er sú að undanþág-
urnar eru orðnar venjan. Menn spyija hvers
vegna börnin geti ekki mætt fyrr og hætt
fyrr. Líklega er fordæmið fengið frá fyrir-
myndum um góða hegðun og lífshætti -
þeim sem fullorðnir kallast. Ég hygg að það
séu fáir sem fylla knæpur og skemmtistaði
um helgar fyrr en einmitt um miðnætti. Er
það þá ekki hin rétta hegðun þeirra sem
mætla að skemmta sér?
Þá vil ég nefna áfengisnotkun. Samkvæmt
lögum má enginn neyta áfengis sem er und-
ir tvítugu. Að sögn er feiknalegt framboð
af ýmiskonar áfengi á götunni og margir
foreldrar eru fegnir meðan það er ekki eitt-
hvað sem börnin sækja í. Rannsóknir sýna
að það er algengara að ungmenni „smakki
það“ en að þau smakki það ekki. Áfengið
fá þau hjá vinum, sölumönnum og jafnvel
foreldrum. Átján ára unglingur getur unnið
á vínveitingahúsi en hann má ekki fá sér í
glas - þó svo vinnan felist í að uppvarta þá
sem eldri eru og sjá hegðun þeirra. Allir
þekkja lögin um lögaldur en þau eru nú orð-
in mjög lítils virði í samfélaginu. Ég þekki
a.m.k. tvö dæmi þess að vertshúsaeigendur
hafi beínt og blákalt reynt að leigja húsnæði
sitt til hópa fólks sem að langstærstum hluta
var undir lögaldri - með bar og tilheyrandi.
Slíkt sýnir hversu slævð dómgreindin fyrir
lögunum er orðin og brýnt annað hvort að
skerpa hana eða að laga lögin að raunveru-
leikanum. Ég ætla ekki að hefja hér upp
söng um áfengismenningu. Þau rök hafa
verið notuð, oftast á blekkjandi hátt, til að
markaðssetja áfengistegundir og veitinga-
staði. Sú áfengismenning sem nú blómstrar
á sjötta ári löggiltrar bjórneyslu á íslandi
sýnist mér á harla lágu plani.
Ég held að það sé brýn nauðsyn á að taka
til umfjöllunar, fordómalaust, hvaða lög eigi
að gilda í landinu og endurskoða þau sem
ekki virðist hægt að fylgja. Á meðan það
viðgengst að lög séu brotin af almennum
borgurum, eftir hentugleikum og á meðan
það er auðvelt að komast upp með það, hverf-
ur tilgangur þess að foreldrar og skólar reyni
að kenna lífsreglur og vinnulag. Börnin læra
annað. Ég ímynda mér að löggæsluyfirvöld
myndu fagna slíku endurmati sem ég gat
um, enda er erfitt að binda fjölda lögreglu-
þjóna á vakt við að halda utan um ólöglegt
skemmtanahald. En stóra spurningin er
samt: Hvað vilt þú að barnið þitt sé að gera
í frístundum?
MAGNÚS þorkelsson
kenn8lustjóri Menntaskólans við Sund.
6