Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.1995, Qupperneq 2

syni. Þar fóru fram ýmsar ræktunartilraun-
ir. Næsta sumar má segja að Klemenz hefji
rannsóknastörf á eigin spýtur. Þá sáði hann
komi, sem hann hafði fengið frá Noregi, í
land Gróðrarstöðvarinnar. Einnig hóf hann
ræktun á íslenskum túngrösum með fræi,
sem safnað hafði verið fyrir atbeina Metúsal-
ems og Valtýs Stefánssonar.
Pjárhagur fjölskyldunnar var stöðugt
bágur, enda voru Klemens og Guðrún stjúpa
hans að berjast við að kosta Sverri til náms.
Því tóku þau á leigu smábýlið Breiðaból,
sunnan við Vatnsmýrina í Reykjavík. Þar
var lítið íbúðarhús, fjós og hlaða. Þar höfðu
þau þak yfir höfuðið, sex kýr og sumarvinnu
fyrir Sverri.
Tilraunastjóri á Sáms-
STöðUM OG KORNVÖLLUM
Vorið 1927 var Klemenz ráðinn tilrauna-
stjóri að Sámsstöðum, jörð sem Búnaðarfé-
lag íslands hafði tekið á leigu með það fyr-
ir augum að byggja upp tilraunastöð. Á
verðandi tilraunastöð vom húsakynni bág-
borin, íbúðarhúsið var lélegur torfbær.
Það var strax hafist handa um að byggja
lítið timburhús við baðstofuna. I þessum
vistarverum bjó Klemenz, ásamt starfsfólki
sínu, fimm fyrstu árin á Sámsstöðum. Tún-
ið var í upphafi lítið, en fjörutíu árum seinna,
þegar Klemenz yfirgaf Sámsstaði, var rækt-
að land, tún og akrar, sextíu hektarar.
Eins og nærri má geta hófst Klemenz
strax handa um tilraunir með korn og rækt-
un á grasfræi. Á næstu árum fór tilrauna-
stjórinn ungi að rækta kom á stærri ökrum,
til að sýna að kornrækt gæti orðið búgrein
hjá íslenskum bændum. Árið 1929 seldi
hann Mjólkurfélagi Reykjavíkur þijú tonn
af vel þroskuðu byggi. Það vakti verulega
athygli.
Árið 1929 kvæntist Klemenz, Ragnheiði
Nikulásdóttur frá Kirkjulæk í Fljótshlíð.
Þeim varð ekki barna auðið, en kjördóttir
þeirra var Edda Kolbrun Klemenzdóttir,
lengst af leigubílstjóri í Reykjavík, og upp-
eldissonur Þórir Guðmundsson, viðskipta-
fræðingur, sem starfaði lengst af hjá Fiski-
félaginu i Reykjavík. Um Ragnheið segir
Klemenz í ævisögunni:„Öll umsýsla innan-
húss fór henni vel úr hendi og tókust með
okkur góðar ástir. ... Heimili okkar þar ( í
nýja húsinu á Sámsstöðum) var með skart-
meiri heimilum í sýslunni þegar á leið.“
Ragnheiður féll frá haustið 1950.
Síðari kona Klemenzar var Þórey Jónína
Stefánsdóttir frá Brandsstöðum í Reykhóla-
sveit. Hún kom árið 1951 sem ráðskona að
Sámsstöðum. Um Þóreyju segir Klemenz í
ævisögunni: Hún tók við ráðskonustarfinu
og „að annast móttöku gesta og var það
gert af fullum skilningi á því að framreiða
góðan viðurgerning fýrir bæði erlenda og
innlenda gesti, sem heimsóttu Sámsstaði.
Hún reyndist ekki síður hög til utanhúss-
starfa og var sérlega sýnt um að fást við
vélar. Starf hennar léttu mjög undir með
mér meðan hún hélt óskertum starfskröft-
um.“
Þórey átti þijár dætur af fyrra hjóna-
bandi, Hjálmfríði, Jónu Rut og Sigríði Auði.
Þórðardætur, sem allar ólust upp að hluta
á Sámsstöðum. Þórey og Klemenz eignuðust
son, Trausta, rafvirkja í Reykjavík.
Árið 1933 var lokið við að byggja myndar-
legt íbúðarhús á Sámsstöðum, sem enn set-
ur svip á staðinn. Næstu árin voru útihús
byggð og hús fyrir starsfólk. Umsvifin á
tilrauna- stöðinni voru allt af það mikil að
þar var töluvert af starfsfólki.
Árið 1940 voru sett lög um rannsóknir
og tilraunir í þágu landbúnaðarins. Sam-
kvæmt þeim tók ríkissjóður við rekstri Sáms-
staða.
Klemenz tók á leigu spildu úr landi Stór-
ólfshvols, ræktaði það, gróðursetti skjólbelti
°g byggði þar íbúðarhús. Býlið nefndi hann
Kornvelli. Þangað fluttist hann þegar hann
hætti störfum á Sámsstöðum, árið 1967,
eftir fjörtíu ára starf sem tilraunastjóri. Þó
að Klemenz væri kominn á áttræðis aldur,
notaði hann landið á Kornvöllum til að gera
tilraunir, aðallega í komrækt. Þess má geta
að árið sem hann kom að Kornvöllum, á
elliheimilið, eins og hann kallaði það, tók
hann bílpróf.
KORN- OG FRÆRÆKT
Klemens hefur á nokkrum stöðum ritað
um sögu kornræktar á íslandi (Klemenz
Kristjánsson, 1944, 1946 og Siglaugur
Brynleifsson, 1978). Hann hefur bent á það
að saga kornræktar á íslandi sé jafngömul
landnáminu og á siðustu öldum hafi menn
oft reynt að hefja kornrækt að nýju.
Klemenz var ómótmælanlega forgöngu-
maður um kornrækt á þessari öld. Það varð
hann vegna þess að hann hafði til þess
kunnáttu, sæmilegar aðstæður, dugnað og
BYGGAKUR með skrífum á Korn-
völlum. Stórólfsvellir í baksýn.
óbilandi trú á framtíð kornræktar á íslandi.
Það hjálpaði til að á starfsævi hans var
veðurfar hagstæðara gróðri en það hafði
verið í langan tíma áður. Tilraunir Klemenz-
ar beindust að því að skapa búfræðilegan
grundvöll undir kornrækt.
Á Sámsstöðum voru árlega gerðar af-
brigðatilraunir með bygg og aðrar kornteg-
undir. Alls gerði Klemenz tilraunir með' 186
afbrigði af korntegundunum fjórum, byggi,
höfrum, hveiti og rúgi. Árið 1962 hóf hann
tilraunir með nýtt afbrigði, Mari, sem síðan
hefur Jengi verið mikilvægasta byggafbrigð-
ið á íslandi, þó að það sé nú að víkja úr
þeim sessi.
Eftir 18 ára tilraunir ályktaði Klemenz
að það væri mjög mikilvægt að sá korninu
snemma vors. Líklega eru allir kornræktar-
bændur sammála því.
Á árunum 1929 - 1939 voru gerðar til-
raunir með sáðmagn korns, sáðaðferðir og
sáðdýpt. Þessar tilraunir voru allar gerðar
til að gera bændum, sem áttu aðeins lélegan
vélakost, kleift að fást við kornrækt. Þá
voru gerði margar tilraunir með áburð á
korn, fyrst með búfjáráburð en síðar með
tilbúinn áburð.
Klemenz hafði mikla trú á sáðskiptum,
eins og nútíma áhugamenn um vistvæna
og lífræna ræktun. Þess vegna gerði hann
töluvert af tilraunum með sáðskipti, þar sem
sáð var á víxl í sömu spilduna komi, kartöfl-
um og grasi.
í sambandi við tilraunir með korn voru
ætíð gerðar rannsóknir á grómagni, korn-
þyngd og rúmþyngd. Eftir að Klemenz var
hættur sem tilraunastjóri gerði hann slíkar
athuganir fyrir eftirmann sinn á Sámsstöð-
um, Kristin Jónsson.
Þó að komrækt á Islandi hafí aukist
hægar en Klemenz hafði óskað, hefur þó
miðað nokkuð á leið. Það er enginn vafi á
því að bændur og búvísindamenn, sem nú
fást við komrækt, byggja þekkingu sína að
hluta á rannsóknum Klemenzar og líta á
hann sem óumdeilanlegan brautryðjanda.
Á fyrstu ámm sínum á Sámsstöðum hélt
Klemenz rannsóknum á grasfrærækt áfram,
sem hann hafði starfað við í Gróðrarstöð-
inni í Reykjavík. Ræktun fræs af túnvingli,
vallarsveifgrasi háliðagrsi og snarrótarpunti
heppnaðist vel. Grænfóður og kartöflur.
Arið 1928 fékk Klemenz styrk til að fara
stutta ferð til Norðurlanda til að kynna sér
starfsemi á tilraunastöðvum þar. Meðal
þeirra staða sem hann heimsótti í ferðinni
var tilraunastöðin í Tromsö. Sú heimsókn
varð til þess að árið eftir fékk hann sent
kartöfluafbrigðið Gullauga. Afbrigðið var
árum saman í tilraunum á Sámsstöðum og
var það borið samar. við mörg önnur af-
brigði. I skýrslunni frá því 1953 segir Klem-
enz: „Gullauga hefur gefið langbestu upp-
skeru í þessum tilraunum." Enn í dag er
Gullauga meðal mikilvægustu afbrigða, sem
ræktuð eru á íslandi.
Á Sámsstöðum var gert töluvert af til-
raunum með áburð á kartöflur, bæði með
búfjáráburð og tilbúinn áburð. Einnig voru
ÞÓREY Stefánsdóttir við
uppskerustörf.
gerðar tilraunir með eyðingu arfa úr kart-
öflugörðum. Ein af niðurstöðunum ætti að
gleðja þá sem fást við vistvæna eða lífræna
ræktun. Klemenz (1953) sagði: “Venjuleg
hreinsun með illgresisherfi, raðhreinsara og
arfasköfu hefur reynzt nægileg til þess að
halda arfaríku landi það vel hreinu fram
eftir sumri, að lítið tefji vöxt kartaflanna."
Arfahreinsun með vélum og verkfærum
lagðist að mestu niður þegar ný örgresisefn-
in komu fram um miðja öldina.
Allt frá 1928 voru gerðar tilraunir með
grænfóður á Sámsstöðum. Ýmsar tegundir
voru reyndar, t.d. hófst ræktun á fóður-
mergkáli árið 1933. Líklega mun þeim sem
eru andvígir notkun tilbúins áburðar, þykja
áhugaverðastar tilraunir með grænfóður-
blöndur, sem ræktaðar voru án köfnunarefn-
isáburðar. Um það segir Klemenz (1953):
„Rækta má með góðum árangri belgjurta-
og hafragrænfóður bæði á mýrar- og móa-
jörð, og fá sæmilega uppskeru án köfnunar-
efnisáburðar, eða með mjög litlum köfnunar-
efnisáburði." Þarna voru þeir samstíga fé-
lagarnir og jafnaldrarir Ólafur Jónsson, til-
raunastjóri á Akureyri, og Klemenz, eins
og raunar um margt annað á sviði jarðrækt-
ar.
Túnrækt
Klemenz kynntist framræslu í Danmörku
á námsárunum. Trúlega hafa þau kynni
orðið til þess að hann fór að athuga hvaða
áhrif framræsla hefði á mýrlendi. Hann lét
ræsa fram flatlenda mýri á Sámsstöðum
árið 1935 með handverkfærum og hóf þá
að mæla uppskeru af landinu. Framræslan
jók uppskeru af landinu mikið. Það er auð-
velt að geta sér til hvaða áhrif þessar og
aðrar athuganir, sem gerðar voru á Sáms-
stöðum, hafa haft á áhuga bænda á fram-
ræslu. Þetta varð til þess að þegar skurð-
gröfurnar koma til landsins eftir stríðið,
nýttu bændur þær vel, hugsanlega of vel,
ef miðað er við náttúruverndarsjónarmið
nútímans.
Mikið var gert af tilraunum með áburð
og kalk á tún. Fyrstu árin var mest gert
af tilraunum með búfjáráburð og annan líf-
rænan áburð. Seinn var meiri áhersla lögð
á tilraunir með tilbúinn áburð. Sumar þess-
ara tilrauna standa enn og eru mjög áhuga-
verðar, vegna þess að þær sýna áhrif veður-
fars, lagvarandi notkunar mismunandi
áburðar og annara aðstæðna á jarðveg og
gróðurfar. Á Sámsstöðum var ætíð gert
mikið af tilraunum með stofna af ýmsum
tegundum grasa og smára, svo og með gras-
fræblöndur.
Sandrækt Og Skjólbelti
Klemenz gerði tilraunir með slg'ólsáð og
hafði mikla trú á þeirri aðferð. Hann sáði
saman korni eða grænfóðuijurtum og gras-
fræi og uppskar kornið að hausti, en lét
grasfræið um að mynda grassvörð framtíðar
túnsins.
Þegar Klemenz kom að Sámsstöðum fékk
hann strax áhuga á að rækta sandanna á
Suðurlandi. Árið 1940 stofnuðu Klemenz,
Hákon Bjarnason, skógræktarstjóri, Hákon
Guðmundsson á Stórahofi og Hermann Jón-
asson, forsætisráðherra, félag sem þeir
nefndu Sameignarfélagið Sandyrkja. Þeir
létu girða sandspildu úr landi Stórahofs og
þar gerði Klemenz tilraunir á vegum félags-
ins. Þar sáði hann byggi, höfrum, grsfræi
og kartöflum. Þetta heppnaðist vel og fékkst
fullþroskað korn og góðar kartöflur. Klem-
enz (1978) sagði: „Síðari tilraunir í sand-
græðslu byggðust á þessum frumtilraunum
með notkun útsæðis og tilbúins áburðar.
Að sá í sand án áburðar reyndist þýðingar-
laust.“
Árið 1947 tók tilraunastöðin á Sámsstöð-
um við rekstri sandtilraunanna af Sand-
yrkju. Upp úr þessu fór sandrækt að breið-
ast út á Suðurlandi.
Klemenz fékk áhuga á skógrækt og rækt-
un skjólbelta og þakkaði þann áhuga kynn-
um sínum af Hákoni Bjarnasyni, skógrækt-
arstjóra. Þó verður að telja neistinn hafi
kviknað þegar hann sá árangur Dana af
skjólbeltarækt.
Árið 1942 hóf Klemenz ræktun skjólbelta
úr íslensku birki. Hann bar saman þroska
korns ræktuðu á bersvæði og í skjóli tijánna,
bæði á Sámsstöðum og síðar á Kornvöllum.
Kornið í skjóli náði mun betri þroska heldur
en kornið á bersvæði, einkum í köldum sum-
rum.
Grasmjöl
Árið 1948 keypti Klemenz vélar til gras-
mjölsframleiðslu. Að hluta lánaði hann fjár-
magn til kaupanna af eigin fé. Grasmjöls-
gerðin gekk vel og framleiðendur kjarnfóð-
urs keyptu mjölið. Klemenz var samt ekki
fyllilega ánægður með gæðin, vegna þess
að danskt grasmjöl var að meðaltali betra.
Trúlega hefur það verið vegna þess að á
Sámsstöðum var grasið forþurrkað á túninu
í einn sólarhring og hráefnið var hrein grös,
en ekki grös og belgjurtir eins og í Dan-
mörku.
Lengi vel fylgdu ekki aðrir í fótspor Klem-
enzar, en árið 1961 hóf S.Í.S. starfrækslu
grasmjölsverksmiðju á Hvolsvelli. Það var
góður vinur Klemenzar, Jóhann Franksson,
sem stóð fyrir uppbyggingu verksmiðjunnar
og rak hana alla tíð. Síðar voru fleiri gras-
mjöls- og graskögglaverksmiðjur stofnaðar.
Gengi grasmjöls- og graskögglaverk-
smiðja hefur verið misjafnt, samkeppni við
útlent fóður, sem oftar en ekki er niður-
greitt, hefur reynst þeim þung í skauti.
Þrátt fyrir það eru nokkrar verksmiðjur enn
starfandi, sem bæta fóður búfjár á Islandi.
Klemenz var óumdeilanlega faðir þessa at-
vinnurekstrar.
LÍFSSTARF KLEMENZAR
Þegar litið er yfir æviferil Klemenzar
Kristjánssonar er með ólíkindum hve miklu
hann hefur afkastað. Hann byggði upp til-
raunastöð á Sámsstöðum og býlið Korn-
velli. Hann rak mikla starfsemi á tilrauna-
stöðinni um fjörutíu ára skeið og starfaði í
tímafrekum félagsmálum. Mikið kom af
gestum að Sámsstöðum eins og ætíð er á
slíkum stöðum. Það hlýtur að hafa tekið
ómældan tíma frá öðrum störfum. Að sjálf-
sögðu gerði hann þetta ekki einn, hann
naut stuðnings og starfskrafta eiginkvenna
sinna og samstarfsmanna. En hann var
óvenjulega duglegur maður, var t.d. að jafn-
aði kominn á fætur tveimur tímum á undan
öðru starfsfólki á tilraunastöðinni og farinn
að vinna. Það sem gerir menn að brautryðj-
endum eru mismunandi eiginleikar. Það sem
gerði Klemenz að brautryðjanda voru góðar
gáfur, mikið starfsþrek, hugmyndaflug og
hentug menntun. Hann fékk notið atgervis
síns vegna þess að á fyrri hluta aldarinnar
höfðu landsmenn, sérstaklega sveitafólkið,
trú á landið og landbúnaðinn. Hugmynda-
fræði sem stundum er kennd við ungmenna-
félögin.
Klemenz hneig til foldar með skóflu í
hönd 9. maí 1977. Þar lauk ævistarfi sem
áreiðanlega verður lengi minnst í búnaðar-
sögu íslands.
Heimildir:
Klemenz Kr. Kristjánsson, 1944: Fóðuijurtir og korn.
Búfræðingurinn, 11. árg. bls. 5 - 100.
Klemenz Kr. Kristjánsson, 1946: Kornræktartilraunir
á Sámsstöðum og víðar - gerðar 1923 - 1940. Atvinnu-
deild Háskólans, Rit landbúnaðardeildar B-flokkur - nr.
1, 107 bls.
Klemenz Kr. Kristjánsson, 1953: Skýrsla tilraunastöðv-
arinnar á Sámsstöðum 1928 - 1950. Atvinnudeild Háskól-
ans, Rit landbúnaðardeildar B-flokkur - nr. 5, 115 bls.
Siglaugur Brynleifsson/ Klemenz Kristjánsson, 1978:
Klemenz á Sámsstöðum. Útg. Iðunn, Reykjavík, 152 bls.
Höfundur er tilraunastjóri og kennari við
Bændaskólann á' Hvanneyri.
VINNA við áburðartilraunir KLEMENZ Kr.
á Sámsstöðum 1958. Kristjánsson, 81 árs.
2