Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.1995, Blaðsíða 6

Svipmyndir
úr Sturlungu
UM STURLUNGU hefur margt
verið rætt og ritað í aldanna rás.
Þar hafa komið við sögu ýmsir
ágætir fræðimenn, innlendir og
erlendir, og aðrir áhugamenn á þessu sviði
sagna og bókmennta. Sumum finnst Sturl-
unga harla óárennileg við fyrstu sýn og
þeir láta hendur falla. En nái þeir að bijóta
ísinn, munu margir geta tekið undir orð
próf. Magnúsar Jónssonar í formála fyrir
Sturlungu-útgáfunni 1946, þar sem hann
segir:
„Þessi ásetningur, að koma Sturlungu út
í þeirri mynd, að hún yrði hveijum skynsöm-
um manni auðveld til lestrar, varð æ fastari
í huga mér, er árin færðust yfir mig og ég
fann betur og betur, hvílíkt dæmafátt meist-
araverk þessi bók er og hve ótæmandi auð-
lindir hennar eru.“
Sturlungaöldin hefst um 1200 og nær
yfír lokaskeið þjóðveldisins. Sumir telja þó,
að upphaf hennar eigi að miðast við 1150.
Dr. Jón Jóhannesson segir svo um þessa
einstæðu öld:
„Þá bar mest á Sturlungum, sonum og
öðrum niðjum Hvamm-Sturlu. Þeir náðu svo
skjótum uppgangi, að einsdæmi var í sögu
þjóðarinnar, enda voru þeir flestir afbragðs-
menn að gáfum og glæsimennsku, þótt þeir
væru annars ólíkir um margt og eigi allir
gæfumenn."
Sturlunga hefur sætt svipuðum örlögum
og margar aðrar fornar sögur okkar að því
leyti, að frumrit hennar er glatað. Verður
því að ráða í efni þess eftir ýmsum leiðum,
sem oft eru torsóttar og vandfarnar. Bókin
„Staðarfell verður með
réttu ásamt Hvammi
kallað vagga
Sturlungaættarinnar.
Þórður Gilsson, faðir
Hvamm-Sturlu, bjó þar,
fyrsti eigandi
Snorrungagoðorðs í
þessum ættlegg.“
Kristian Kálund.
Eftir FRIÐJÓN
ÞÓRÐARSON
er ritsafn sett saman úr mörgum sögum.
Um höfunda er lítið vitað með fuliri vissu.
En lengsta og merkasta sagan í þessu mikla
safnriti er íslendingasaga eftir Sturlu Þórð-
arson, lögmann og sagnaritara, f. 1214, d.
1284. Á hinn bóginn hafa sterk rök verið
leidd að því, að sá maður, sem steypti sögun-
um saman hafí verið Þórður Narfason, lög-
maður á Skarði á Skarðsströnd, d. Í308.
Hann var hollvinur _ Sturlu og náfrændi
Helgu, konu h'ans. Á þetta benti fyrstur
manna dr. Guðbrandur Vigfússon, prófessor
í Oxford, - en hann var fæddur 1827 í
Litla-Galtardal á Fellsströnd í Dalasýslu.
Segja má að sögusvið Sturlungu sé allt
ísland, en hún „segir mest sögu Dalasýslu
allra héraða um nær tvær aldir“, eins og
Þorsteinn Þorsteinsson, sýslumaður Dala-
manna 1920-1955 hefur komist að orði.
Haustið 1872 kom hingað til lands dansk-
ur stúdent, Kristian Kálund, magister í nor-
rænum fræðum. Hann dvaldist hér á landi
í tvö ár og ferðaðist um byggðir landsins.
Hann varð ótrúlega vel að sér í sögu lands
og þjóðar, enda mikill íslandsvinur og
áhugasamur um íslensk málefni. Hann varð
síðar bókavörður við Árnasafn í Kaup-
mannahöfn. Hann skrifaði stórmerkilegt rit
um íslenska sögustaði (1877-1882), sem
út kom loksins hér á landi á árunum 1984-
1986 í 4 bindum, þýtt af dr. Haraldi Matthí-
assyni á Laugarvatni. Ein bókin greinir frá
ferðum Kálunds um Vestfirðingafjórðung.
Kemur þar fram sem oftar, að glöggt er
gests augað. Þar segir svo á bls. 113:
„Staðarfell verður með réttu ásamt
Hvammi kallað vagga Sturlungaættarinnar.
Þórður Gilsson, faðir Hvamm-Sturlu, bjó
þar, fyrsti eigandi Snorrungagoðorðs í þess-
um ættlegg."
Þess má geta, að milli höfuðbólanna
Hvamms og Staðarfells eru um 23 km eftir
veglínu um Hvammssveit og Fellsströnd.
Sturla Þórðarson bjó í Hvammi í röska
þijá áratugi. Brandur biskup svaraði Sturlu
eitt sinn með orðum, sem urðu allfleyg:
„Engi maður frýr þér vits, en meir ertu
grunaður um græsku". Hvamm-Sturla átti
fjölda bama, en frægastir urðu þrír synir
sem hann átti með seinni konu sinni,
Guðnýju Böðvarsdóttur, þeir Þórður, Sig-
hvatur og Snorri. Um þá og afkomendur
þeirra, Sturlungana, segir dr. Sigurður Nor-
dal svo í Arfí Islendinga:
„Þó að það kyn væri mjög kvistað í víga-
ferlum, má fullyrða, að engin ætt á íslandi
hafí fyrr né síðar í þremur liðum alið svo
marga mikilhæfa menn, bæði til veraldlegra
framkvæmda og andlegra afreka.“
Einn af fremstu afreksmönnum í þessum
ættbálki er án efa Þórður kakali Sighvats-
son. Saga hans er ævintýri líkust og minnir
um margt á sögu Sverris konungs í Nor-
egi, eins og bent hefur verið á. Hann átti
mikilla harma að hefna eftir föður sinn og
bræður, - stóð síðast einn uppi af sjö bræðr-
um, sem allir höfðu fallið fyrir óvinahendi.
Samt sem áður tókst honum að ná fullnaðar-
sigri í baráttu sinni og var í raun einvaldur
yfír öllu landinu á árunum 1247-1250. Er
vafamál, að landinu hafí í annan tíma verið
betur stjómað en þessi þijú ár. Ólafur Hans-
son, prófessor, segir í bók sinni um Gissur
jarl:
„Þórður kakali er eitt mesta mikilmenni
Sturlungaaldar, og heildarmyndin af honum
er geðþekk vegna þess, hve mennskur hann
er.“
Árið 1988 kom út bók um Þórð kakala
eftir Ásgeir Jakobsson. Margt er vel og
skarplega athugað í þeirri bók. Höfundur
bendir á og nefnir mörg dæmi þess, hversu
frændur Þórðar voru deigir og dugðu honum
illa, þegar hann var að hefja baráttu sína,
fámennur og á alla vegu umkringdur óvin-
um, sem sátu um líf hans. Satt er það, að
stundum eru frændur frændum verstir og
ekki þarf að spyija að leikslokum, ef Sturl-
ungar hefðu ávallt staðið saman sem einn
maður. Á hinn bóginn er það hveiju orði
sannara, að Sturlungar áttu jafnan hauk í
homi á Vestfjörðum og Vestfírðingar reynd-
ust Þórði manna best. Þar var styrkasta
fylgi hans, svo og í Breiðafjarðarbyggðum.
Það sem fyrst og fremst gerir Sturlungu
óaðgengilega í öndverðu er hinn mikli fjöldi
fólks og hversdagslegra atburða, sem sagan
greinir frá og rennur fram í stríðum straum-
um. Sum mannanöfn em aðeins nefnd einu
sinni. Sum oftar, en önnur koma mikið við
sögu og vafalaust hefur margur „óþekktur
hermaður" hnigið til moldar án þess að
nafn hans hafí geymst lengi í minni manna
eða komist á spjöld sögunnar. Fundið hefur
verið að því, að sagan sé laus í reipum,
óskipuleg og ruglingsleg með köflum. Ekki
skal farið út í langar vangaveltur um þau
efni. Margt hefur án efa raskast á langri
leið. í annan stað má ætla að tími hafi ekki
unnist til að fullvinna og hefla frásögnina
svo sem fyrirhugað var. Þá verður að telja
eðlilegt, að saga, sem lýsir atburðum líð-
andi stundar að heita má, sé með nokkuð
öðmm stílblæ en sú, sem fjallar um löngu
liðna atburði eða skáldskaparefni. Vitað er,
að Sturla sagnameistari stóð sjálfur í hring-
iðu hinna stærstu viðburða aldarinnar og
komst oft í hann kráppan. Er því ekki að
undra, þó að skrif hans beri stundum keim
af minnispunktum í dagbók eða drögum að
frásögn, en engum getur dulist, að Sturla
kunni vel til verka á ritvellinum, hvort sem
um var að ræða bundið eða óbundið mál
og var maður djúpvitur og stórfróður í
mörgum greinum. „Marga hluti mátti hann
sjálfur sjá og heyra, þá er á hans dögum
gerðust til stórtíðinda," segir í formála
Sturlungu.
Það er engum vafa bundið, að Sturlunga
á enn sem fyrr rík ítök í hugum og hjörtum
íslendinga. Hún er víða hijúf á yfírborðinu,
en undir niðri sem ólgandi straumþung elf-
ur, sem iðar af lífí og bregður upp óteljandi
svipmyndum úr örlagasögu þjóðarinnar.
Fróðlegt getur verið og forvitnilegt að skoða
eitthvað af þessum myndum örlítið nánar.
Höfundur er fyrrverandi sýslumaöur, alþingis-
maður og ráðherra.
FREYSTEINN
JÓHANNSSON
Bosníu-
madurinn
Sérðu
manninn í Bosníu.
þennan sem skáskýtur sér út í
daginn
beint frá heitri konu
og bömum
sem hann kyssti á ennið
svo fer hann
pyndar karla
nauðgar konum
myrðir böm
öskrandi traðkar hann á tilver-
unni
frá níu til fimm
fer svo heim
kyssir krakkana sína
klípur konuna sína
hvað er í kvöldmatinn, elskan
er ég þessi maður
fer hann með elskuna sína í
Stokkseyrarfjöru
eiga þau sitt Úlfarsfell að labba á
á hann sinn Matthías í Tveggja
bakka veðri
situr hann táraður undir söng
Benjaminos Giglis
getur verið að hans uppáhalds-
matur
sé eitthvað í líkingu við siginn
fisk og hamsa
hvernig getur hann þá líka verið
villdýr
ekki myndi ég
vilja mæta
sjálfum mér
í Bosníu
milli
níu og fimm
Höfundur er blaðamaður.
GUNNAR
GUNNARSSON
Vorið kemur
Fagurt er blómskrúð sem glitrar
og grær,
í grósku á ylríku vorí.
Leikur þar ilmþrunginn and-
varablær,
sem æ er svo léttur í spori.
Blessaða, indæla, blómskreytta
vor,
með blæbrigðin fögru og æskunn-
ar spor.
Gleði á gjöfulu vori.
Vaknar jörð af vetrarlöngum
blundi,
vermir sól úr moldu lítil blóm.
Börn að leikjum - fagna góðum
fundi
fuglar loftsins hefja þýðan óm.
Sunna björt - hún sífellt ljómar
betur,
sendir öllu lífi þrótt og yl.
Þegar burt er liðinn langur vetur,
lífið best ég veit - og vera til.
Sé ég fögur sólskins lönd,
sígræn tún og engi.
Fjallahringur og fjarðarströnd,
fagurt skartar lengi.
Skagafjarðar fögur byggð,
fangar hug og hjarta.
Sýnum henni sæmd og tryggð,
sumardaga bjarta.
Höfundur býr í Syðra-Vallholti
í Skagafirði.
HVAMMUR í Dölum.