Lesbók Morgunblaðsins - 02.09.1995, Blaðsíða 6

endursýnd reglulega næstu þrjátíu árin við
stöðugar vinsældir og hefur því komist næst
því allra íslenskra kvikmynda að geta talist
sígild kvikmynd.
Haustið 1951 er eftirminnilegt í sýningar-
sögu þessara ára en þá kepptu Oskar og Loft-
ur um sömu áhorfenduma, þar sem Keykjavík-
urævintýri Bakkabræðra og Niðursetningurinn
voru um tíma sýndar samtímis í bænum,
Reykjavíkurævintýrið í hinu nýreista Stjömu-
bíói, fmmsýnd 19. október og Niðursetningur-
inn í Nýja Bíói, frumsýnd 3. nóvember. „Mik-
ill er nú völlurinn á íslenskum kvikmyndafram-
ieiðendum“ stóð í Velvakanda og var ekki
örgrannt um að nokkurs háðs gætti í skrifum
hans: „Bkki hefðu menn trúað því fýrir fýrir
nokkmm ámm, að tvær íslenskar „stórmynd-
ir“ yrðu fmmsýndar í einum og sama mánuði
á því herrans ári 1951. Þeir em aldrei smátæk-
ir íslendingar." Viðtökur vom annars ágætar,
eins og biðröð frá miðasöiuopi Stjömubíós út
fyrir næsta götuhom vottar og dómar jákvæð-
ir. Þegar Ágimd var tekin til sýningar í desem-
ber 1952 kom ritskoðun til sögunnar. Verðir
laganna birtust skyndilega uppi í sýningar-
klefa skömmu eftir að farið var að sýna mynd-
ina og kröfðust þess að sýningu myndarinnar
yrði hætt, þar sem í myndinni þótti gæta
ósæmilegrar lýsingar á prestastéttinni. En
Óskar barðist gegn þessari ritskoðun og var
að lokum sæst á að sýning myndarinnar yrði
flutt úr kvikmyndahúsi Háskólans (Tjamar-
bíói) yfir í Hafnarbíó. Engin íslensk bíómynd
var fmmsýnd árið 1953. En ári síðar var
Nýtt hlutverk framsýnd í Stjömubíói á páskum
(20. apríl). og Salka Valka frá Edda film og
Nordisk Tonefilm undir lok ársins (4. desem-
ber).
Ari síðar eða 1955 var „Tunglið, tunglið,
taktu mig“ tekin til sýningar á vegum SÍS
og hún höfð sem aukamynd á undan Sam-
bandsmyndinni Viljans merki. Morgun lífsins
varð jólamynd Gamla bíós árið 1956 og í
febrúar árið 1957 er Giiitrutt fmmsýnd í
Bæjarbíó í Hafnarfirði, sem er fyrsta og eina
fmmsýning íslenskrar bíómyndar þar í bæ,
svo vitað sé. Fullyrt var að ekki færi á milli
mála að með myndinni „Gilitrutt“ hafði verið
stigið drjúgt spor fram á við í íslenskri kvik-
myndagerð, þótt ýmislegt mætti að myndinni
finna.
ÚTI ERÆVINTÝRI
En þar með var ævintýrið úti. Það átti
ekki fyrir þeim mönnum að liggja, sem skópu
þetta ævintýri, að sjá hugsjónir sínar og fram-
tíðarsýn rætast. Og síðan hefur yrkisefni
mynda á borð við Síðasta bæinn í dalnum
og Gilitrutt ekki verið aðkallandi í íslenskri
kvikmyndagerð. Loftur Guðmundsson hafði
haft nokkrar myndir í undirbúningi, þegar
hann féll frá árið 1952, m.a. mynd um Jón
biskup Arason. Óskar Gíslason hafði alla tíð
haft mikla trú á framtíð íslenskrar kvik-
myndagerðar og hafði hug á að gera fleiri
myndir í stíl Síðasta bæjarins í dalnum og
Reykjavíkurævintýris Bakkabræðra og raun-
ar útvíkka starfsemina yfír í alhliða kvik-
myndagerð, þ.m.t. auglýsingamyndagerð með
stofnun kvikmyndafélagsins íslenskar kvik-
myndir hf. En það fyrirtæki varð hins vegar
fljótlega gjaldþrota af ástæðum, sem hér
gefst ekki tóm til að fara nánar út í. Meira
að segja kvikmyndagerð ungu mannanna,
þeirra Asgeirs Long og Valgarðs Runólfsson-
ar, sem stofnað var til sem andófs gegn ein-
hliða og lélegu framboði á barnakvikmyndum,
tókst ekki að skapa sér fjárhagsgrundvöll
fyrir áframhaldandi starfsemi. í sýningarskrá
segir að Gilitrutt veki í heild vonir um það,
„að íslensk kvikmyndagerð eigi framtíð fyrir
sér, - í höndum unga fólksins". Og í fyrir-
sögn blaðaummæla um Gilitrutt segir enn-
fremur: „Framleiðendur myndarinnar líklegir
til frekari afreka í íslenskri kvikmyndagerð.
Margir em ákaflega vantrúaðir á framtíð ís-
lenskrar kvikmyndagerðar, en sú vantrú er
með öllu ástæðulaus, jafnvel þótt fullkomnun
á því sviði eigi langt í land. Það er óneitan-
lega mikill kjarkur í þeim ungu mönnum sem
hafa borið hitann og þungann af töku Gili-
truttar en óvíst að launin verði önnur en þau
að verða með tímanum taldir meðal brautryðj-
enda íslenskrar kvikmyndagerðar.“
Því miður reyndist gagnrýnandinn sann-
spár hvað þetta síðast talda atriði varðaði.
Eftir sem áður hljóta árin tólf á milli 1944
- 1957 að gera tilkall til þess að vera álitin
marktækur kafli í sögu íslenskrar kvikmynda-
gerðar. Samtíðin trúði á raunveruleika þessa
kvikmyndaævintýris alveg fram undir það
síðasta. Hrunið sáu menn ekki fyrir frekar
en hmn síldarstofnsins. Kvikmyndavorið upp
úr 1978-9 er því ekki hið raunverulega upp-
haf alvöra bíómyndagerðar á Islandi, heldur
miklu fremur upprisa hennar til nýs lífs, sem
minnir á orð Óskars Gíslasonar sjálfs í blaða-
viðtali í mars árið 1979 þar sem hann segir:
„Nú, hvað íslenska kvikmyndagerð snertir,
þá tel ég hana vera að lifna við“.
Greinaröðin er unnin á vegum Kvikmyndasafns
íslands og Lesbókar.
Höfundur er kvikmyndagerðarmaður.
Hvenær drepur
maður mann?
venær drepur maður mann og hvenær drepur
maður ekki mann?“ sagði Jón Hreggviðsson
í íslandsklukkunni. Af þessari óskammfeilnu
setningu hefur þjóðin haft nokkra skemmtan,
allt frá því sagan kom á prent. Sennilega
Hin gömlu guðfræðirök
eru hreinlega fallin. Lúter
fullyrti að það gerist alltaf
og mun alltaf verða að
sá sem upphefur
stríðsátök án góðrar
ástæðu, tapar“. í dag eru
þetta einfaldlega grátleg
og barnaleg ósannindi.
Eftir BJARNA KARLSSON
emm við samt ein af fáum þjóðum veraldar,
sem brosa við setningu eins og þessari. Af
hveiju? — Vegna þess, að við höfum aldrei
þurft að drepa fólk.
' Þegar ég var unglingur kynntist ég manni,
sem hafði drepið fleira fólk en hann gat tal-
ið. Við sóttum sumarlangt sömu lútersku
kirkjuna í smábæ inni í miðju Þýskalandi.
Hann hafði verið forystumaður í einhverri
ungliðadeild undir handarjaðri Hitlers. í huga
þessa manns var spurning Jóns Hreggviðs-
sonar ekki gamanmál. Stálpaður sonarsonur
horfði á hann spurnaraugum og vildi vita
hver þáttur hans hefði verið í stríðinu. „Ég
ók flutningabílum," var svarið.
Að Vinna Friðinn
Þessa daga og mánuði minnist heims-
byggðin þess með blendnum huga, en fjöl-
þættum hátíðahöldum, að 50 ár eru liðin frá
lokum síðari heimsstyrjaldarinnar. Hér á
landi vom stríðslokin fólki fagnaðarefni og
m.a. safnaðist mannfjöldi framan við Alþing-
ishúsið til að hlýða á ávörp fyrirmanna þjóð-
arinnar. í stuttri ræðu sem Ólafur Thors,
forsætisráðherra, flutti þá af svölum Alþing-
ishússins mælti hann m.a. þessi orð: „Vjer
eigum enga ósk heitari en þá, að þeir, sem
unnu styrjöldina, beri einnig gæfu til að vinna
friðinn." Þetta vom viturleg orð, en hiaðin
beyg og kvíða þess manns sem e.t.v. sá lengra
en margir samtímamenn.
Á þessum 50 friðarárum hefur sú þróun
orðjð, að aldrei í sögu veraldar hefur meiru
verið til kostað til uppbyggingar herja. Ár-
lega nemur vígbúnaður veraidar sömu upp-
hæð og það kostar að sjá öllum jarðarbúum
fyrir mat. Við höfum auk þess náð því frá-
bæra takmarki á 50 svokölluðum friðarámm,
að nú getur mannkynið eytt öllu lífi á jörð-
inni mörgum sinnum. Við eigum svo mikið
af gereyðingarvopnum, tækjum, sem ekki er
hægt að nota til neins annars en að eyða
lífi, að við gætum drepið allt fólk á jörðinni
hvað eftir annað. Þar fyrir utan er talið að
á þessari tæknivæddu öld okkar, sem brátt
líður, hafi um 50 milljónir manna látið lífið
vegna styijalda eða hernaðar. 50 milljónir!
Það er tæplega 200 sinnum íslenska þjóðin.
Og þær þjóðir, sem fremstar ganga í flokki
slátraranna, em kristnar, hugleiðum það.
Já, hvenær drepur maður mann og hvenær
drepur maður ekki mann?
Því er við hæfi á þessum afmælisdögum
friðsældarinnar að huga ögn að guðfræði
kirkjunnar, hvað varðar vígbúnað og styijald-
„Slíðra Þú SVERÐ ÞITT“
Ef kirkjusagan er könnuð kemur í ljós að
hinir fyrstu kristnu menn tóku eindregna
afstöðu gegn allri þátttöku í hverskyns hern-
aði eða ofbeldi. Kirkjufeðurnir Tertulían og
Origenes, sem uppi voru um aldamótin 200,
tóku afdráttarlausa afstöðu gegn því, að
kristinn maður bæri vopn. Vitnar sá fyrr-
nefndi til orða Krists er hann mælti við Pétur
í Getsemanegarðinum: „Slíðra þú sverð þitt.
Allir sem sverði bregða munu fyrir sverði
falla.“ (Matt. 26.) Taldi hann að með þeim
orðum hefði frelsarinn afvopnað alla sanna
fýlgjendur sína.
Origenes byggir vörn sína m.a. á þeim
rökum að hinir kristnu séu ekki síður gagn-
legir veraldlegum hermm í því að vera her
fyrirbiðjenda og biðji þess að réttir valdhafar
haldi uppi lögum og reglu.
Á þeim tíma, er Tertúlían og Origenes
lifðu, var kristin trú ekki orðin að ríkistrú í
Rómaveldi. Hinir kristnu voru hópur sértrúar-
safnaða sem aðgreindu sig mjög klárlega frá
umhverfí sínu. Þeir gegndu almennt ekki
opinbemm embættum, áttu ekki beina hlut-
deild í tíðaranda þjóðfélagsins heldur héldu
sig til hlés og iðkuðu sértrú sína.
Svo urðu þau tíðindi að nýr keisari settist
á valdastól er Konstantín hét. Á valdatíð
hans var kristni lögtekin í Róm og því tala
menn um kirkjuna fyrir og eftir Konstantín.
Nú vora hinir kristnu komnir í þá erfiðu
aðstöðu að móta þjóðlífið og halda um stjórn-
artauma. Ríki og kirkja voru skyndilega orð-
in samheijar en ekki andstæðingar. Átti þá
kirkjan að hafna því að ríkisvaldið gæti grip-
ið sverðið? Að segja ríkinu að leggja frá sér
vopnin, hætta hernaði og allri valdbeitingu
hefði verið jafn gáfulegt og að segja keisaran-
um að hætta að draga andann.
Réttlátt Stríð
Kirkjufeðurnir, Ambrósíus og Ágústínus,
sem uppi voru á 4. og 5. öld, þróuðu guð-
fræði kirkjunnar á þá lund að til væri eitt-
hvað sem héti „réttlátt stríð“. Stríð sem rétti-
lega væri til stofnað og hefði réttan tilgang.
Töldu þeir báðir að kristinn maður gæti með
góðri samvisku barist fyrir föðurland sitt.
Utskýrði Ágústínus að Jesús hefði bannað
Pétri að skylmast í Getsemanegarðinum
vegna þess að kristnum manni sæmdi ekki
að grípa til vopna í fljótfærni og á eigin
spýtur heldur mætti einungis betjast og
deyða menn að tilskipan réttra yfirvalda.
Um 1100 árum síðar, eða árið 1526, skrif-
ar Lúter rit sem hann nefndi: „Hvort geta
hermenn einnig orðið hólpnir?" Þar notar
hann sömu rök og Ágústínus kirkjufaðir.
Hann fullyrðir að réttlát stríð sé í raun ekki
annað en hóprefsing af hálfu yfirvalda. Rök-
færsla hans er eitthvað á þessa leið:
a. Yfirvöld verða að refsa þjófum og ræn-
ingjum og öðram glæpalýð..Stundum verður
hópur illvirkjanna stór og samstæður, þá
þarf að hirta þá alla í einu með hernaði á
hendur þeim.
b. Slík refsing er ill nauðsyn í föllnum
heimi og kristinn maður, sem kallaður er af
veraldlegum yfirboðara sínum til þess að
vinna það böðulsverk, verður að hlýða, ekki
sem einstaklingur og jafnvel ekki sem krist-
inn maður, heldur sem hlýðinn þjónn þeirra
yfírvalda sem yfir hann eru sett.
„En hafi nú yfirvöldin rangan málstað?“
spyr Lúter fyrir hönd lesanda síns. Og hann
svarar sjálfur á þessa leið:
c. Ef þú veist fyrir víst að þau hafi á röngu
að standa, þá skaltu fremur óttast Guð en
menn. Og þá verður þú líka að vera reiðubú-
inn að taka þeirri refsingu sem yfirvöldin
kunna að leggja á þig vegna óhiýðni þinnar
við þau og treysta orðum Jesú er hann seg-
ir: „Hver sem hefur yfirgefið heimili, bræður
eða systur, föður eða móður, börn eða akra
sakir nafns míns, mun fá margfalt aftur og
öðlast" eilíft líf.“ (Matt. 19.) Því skaltu enn
frekar og óhikað yfirgefa þín veraldlegu yfir-
völd, ef það er köllun þín og samviska þín
fyrir Guði að gera slíkt.
d. En sértu í vafa um tilgang stríðsrekstr-
arins og getur ekki komist að niðurstöðu
með sjálfum þér skaltu frekar hlýða og
treysta yfirvöldum þínum í góðri trú. Því sá
sem slíkt gerir getur haft góða samvisku
fyrir Guði.
— Eitthvað á þessa lund virðist Lúter
hafa réttlætt þátt kristinna manna í vígbún-
aði og hernaði.
ír.
NÚ ERJU styrjaldir án víglínu. Börn, konur og gamalmenni eru orðin skot-
mörk. Ibúðabyggingar, sjúkrahús og leikskólar eru jöfnuð viðjörðu. Markmið-
ið er að brjóta andstæðinginn niður siðerðilega og félagslega. Myndin sýnir
fórnarlömb stríðsins í Bosníu; fólk sem hefur misst allt sitt.