Lesbók Morgunblaðsins - 30.09.1995, Blaðsíða 3

JÓHANN SIGURJÓNSSON
LESBdK
@[ö] [S (ö) [MHl E B 0 ® ® □ 0 B
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavik.
Kjarval
er til umfjölunar vegna þess að nú stendur yfir
á Kjarvalsstöðum sýning á verkum frá mótunará-
rum hans, þ.e. frá því fyrir aldamót og fram til
1930. Af því tilefni hefur verið gefin út skrá um
mótunarár Kjarvals og stendur Kristín Guðna-
dóttir listfræðingur að henni ásamt Ásmundi
Helgasyni sagnfræðingi. Blaðamaður Lesbókar
lítur á sýninguna og skrána.
Carlo
Levi skrifaði fræga bók um fátæka bændur á
Suður-ítalíu árið 1945. Þar á Bjartur í Sumarhús-
um sínar hliðstæður, segir Gerður Steinþórsdótt-
ir, sem skrifar um bændamenningu án landa-
mæra og að þessar bækur Carlos Levi og Hall-
dórs Laxness um bændamenningu séu sprottnar
úr sama tíma.
Eistland
á sér blóði drifna sögu og hefur þurft að sæta
ágangi voldugra nágranna. Eftir nýfengið sjálf-
stæði eru mörg ljón á veginum og eitt þeirra er
rússneski minnihlutinn í landinu, segir Arnar
Guðmundsson, blaðamaður, sem var þar á ferð.
Sorg
Vei, vei, yfir hinni föllnu borg!
Hvar eru þín stræti,
þínir turnar,
og ljóshafið, yndi næturinnar?
Eins og kórall í djúpum sjó
varst þú undir bláum himninum,
eins og sylgja úr drifnu silfri
hvíldir þú á brjóstum jarðarinnar.
Vei, vei!
I dimmum brunnum vaka eitursnákar,
og nóttin aumkvast yfir þínum rústum.
Jóreykur lífsins þyrlast til himna,
menn í aktýgjum,
vitstola konur í gylltum kerrum.
- Gefið mér salt að eta
svo tungan skorpni í mínum munni
og minn harmur þagni.
Á hvítum hestum hleyptum við upp á
bláan himinbogann
og lékum að gylltum knöttum;
við héngum í faxi myrkursihs,
þegar það steyptist í gegnum undirdjúpin;
eins og tunglsgeislar sváfum við á bylgjum
hafsins.
Hvar eru þau fjöll, sem hrynja yfir mína sorg,
N hálsar, sem skýla minni nekt með dufti?
í svartnætti eilífðarinnar flýgur rauður dreki
og spýr eitri.
Sól eftir sól hrynja í dropatali
og fæða nýtt líf og nýja sorg.
Jóhann Sigurjónsson, 1880-1919, var frá Laxamýri í Þingeyjarsýslu,
en settist að í Danmörku og skrifaði á dönsku í anda nýrómantíkur.
Þekktastur hefur hann orðið fyrir leikrit sín en hann orti einnig af-
bragðs Ijóð. Sorg, sem hér birtist, er ort 1908-09 og hefur það verið
talið fyrsta móderníska Ijóðið á íslensku.
B
B
Perlum skreytt
himinhlið
Ekki veit ég hvenær nafn-
orðið mennska varð til.
Hitt veit ég að það hefur
lítt verið notað nema í
samsetningum, t.d. nesja-
mennska. Merkingin
„mannúð", að vera maður
en ekki dýr, að standa
undir þeirri heiðursnafnbót að kallast hátindur
sköpunarverksins - sú merking fer leynt.
Kannski er mennskan svo sjálfsögð að við
þörfnumst vart orðs um hana. Samt heyri ég
orðið notað oftar og oftar upp á síðkastið -
af fólki sem saknar hennar.
Vandinn að vera maður virðist sem sé al-
veg einstaklega í brennidepli nú - og minnir
á það að Albert Einstein taldi mennskuna svo
brýna að hann lét hafa þetta eftir sér: -
Mundu að þú ert manneskja og gleymdu öllu
öðru.
Hví skyldi vera svona erfitt að vera mann-
eskja? Jú, það sannast æ betur að það er
miklu auðveldara að vera skepna en maður -
svo auðvelt að mennskan er á undanhaldi
fyrir skepnuskap.
Það verður að virða fólki það til vorkunnar
þótt það leiti nú skýringa á svo öfugsnúinni
þróun; því þykir að vonum stórundarlegt að
hafa reynt að vera menn svo lengi og þegið
til þess ómetanlega aðstoð andans stórmenna
og viðurkennds guðs og hans einkasonar -
og gefist síðan upp eins og ekkert væri sjálf-
sagðara.
Á öndverðum síðasta áratug varð til meðal
ungs fólks í Evrópu þetta slagorð:
„Tækifærin eru gengin okkur úr greipum;
við skulum færa okkur þau í nyt.“
Eins og sjá má byggir slagorðið á þver-
sögn. Hvernig er hægt að nýta sér þá mögu-
leika lífsins sem þegar eru horfnir í hafsauga?
Við förum ekki í grafgötur um að slagorð-
ið á rætur í mikilli svartsýni ungra manna
og kvenna; þeirri voðalegu heimssýn að ekk-
ert sé framundan og öll von úti - ekkert ann-
að að gera en njóta þess hér og nú sem lífið
hefur enn að bjóða. Þau mikilsverðu sannindi
gleymdust hins vegar að framtíðin kemur
ekki seinna - heldur nú; hvert andartak breyt-
ir framtíðinni.
Slagorðið varð að einkunnarorðum. Hvert
sem litið er sjáum við fólk sem lifir í sam-
ræmi við þau, ekki síst þá sem við ætluðum
að færu í fararbroddi með gott fordæmi. Ef
við lítum okkur nær sjáum við æðstu embætt-
ismenn landsins fullvissa lýðinn um að „nú
sé ekki lag“. Litlu síðar sjáum við það sama
fólk ganga á lagið sem ekki var til og hrifsa
til sín þá mola sem ekki voru til. (Fólk hlýtur
að fara að fá allgóða tilfinningu fyrir þver-
sögnum.)
Óllum er nú ljóst, nema þeim sem aldrei
verður eitt eða neitt ljóst hvort sem er, að
mannkynið stendur á krossgötum. Okkur er
sagt að hinn vestræni heimur hafi átt sér
gullöld á árunum frá 1850-1950. Sú gullöld
er nú liðin - ef fólk kýs á annað borð að
sæma þetta tímaskeið þvílíku nafni. Á eftir
gullöld kemur venjulega hnignunarskeið. Á
því skeiði erum við nú, skilst mér - og höfum
víst litla ánægju af.
Eg held að við ráðum því hvort við göngum
hnignuninni á hönd. Ég er þess raunar full-
viss að „hnignuninni" megi snúa fólki í hag.
Gullöldin var sem sé ekki sú gullöld sem af
er látið. Gullöldin var náttúrlega öld glæstra
tæknisigra - en hún var líka öld taumlausrar
græðgi, öld svívirðiiegrar eyðingar og öld sem
engu þyrmdi til þess að lítið brot jarðarbúa
gæti hreiðrað þægilega um sig og eignast bíl
og síma og ryksugu. Það er ekki hnignun að
þurfa að láta af þessu að einhveiju leyti.
Hvernig getur það talist hnignun er menn
bæta ráð sitt?
Kínverski rithöfundurinn Lin Yutang segir
sögu sem ég endursegi hér stytta nokkuð.
Maður nokkur kom til Guðs og kvartaði
sáran yfir plánetu sinni. Hann saknaði hins
vegar perlum skreyttra himinhliða. Guð varði
sköpun sína og benti hinum hnuggna rnanni
á skínandi mánann á himninum, fjöllin fagur-
bláu, litskrúðug blómin, formfegurð fiskanna
í sjónum, trén sem bærðust fyrir andvaranum
og ljómandi fjallavötnin. Manninum þótti lítið
til alls þessa koma. Guði þótti þá einsýnt að
maðurinn væri þeirrar gerðar að hann hrifist
fremur af hinu stórfenglega í náttúrunni en
því smágerða og fagra og benti honum því á
klettaíjöllin háu og hyldjúp gljúfrin, vellandi
hveri og víðáttumiklar sandauðnir, snjódyngj-
ur Himalajafjallanna og Niagarafossana óviðj-
ananlegu. Manninum fannst fátt um þessi
undur og hélt fram fegurð hinna perlu-
skreyttu himinhliða. Nú reiddist guð ægilega
og hrópaði: „Er þessi jörð ekki nógu góð fyr-
ir þig! Ég skal þá senda þig til helvítis þar
sem þú munt aldrei sjá skýin á siglingu um
himinhvolfin, trén í blóma sínum né niðandi
ár og læki - og þar skaltu þreyja um alla eilífð."
Guð setti manninn í borg eina og fékk fyr-
ir hann íbúð þar. Maðurinn hét Kristinn.
Þetta er sagan um manninn sem fyrirleit
gjafír Guðs. Kínverski rithöfundurinn trúir því
að það sé upphaf mikillar ógæfu margra
manna að þeir trúa því að til hafí verið Para-
dís sem síðan glataðist - og gleyma því að
þeir eru í Paradísinni miðri þar sem veisluborð-
in svigna. Umhverfís þau standa gestirnir ei-
líft vansælir, og það sem verra er; sumir gest-
anna vilja sitja einir að réttunum.
Þessi vor Paradís líður fyrir það að allt of
margir hafa glatað trúnni á hana og gæði
hennar. Framtíðin verður því óhjákvæmilega
glórulaus. Mennirnir vilja aðra jörð en þá sem
í boði er.
Stundum hefur móður jörð verið líkt við
geimskip. Þannig hefur því skipi verið lýst:
Geimskipið jörð er í nokkrum vanda. En
ástandið er ekki vonlaust. Við getum sigrast
á vandanum og tryggt bærilega ferð ef við
tökum meira tillit til allra farþeganna og far-
kostsins sjálfs.
Þegar allt kemur til alls er það hugsjóna-
þurrð og draumleysi sem hijáir okkur meira
en flest annað. Félagi minn einn og allmikill
hugsuður fullyrti að íslenska þjóðin ætti sér
tvo drauma:
I. Að verða mjór (án þes náttúrlega að
verða mikils vísir) - ég held að það sé kallað
að vera fitubrenndur- álfakroppurinn fitu-
brenndi myndi sóma sér vel í Islandskiukk-
unni.
II. Að fá að éta ótakmarkað af innfluttum
kjúklingum.
Sé þptta rétt er vart að undra þótt hugsjóna-
eldurinn í augum þjóðarinnar brenni ekki
glatt.
Við tökum þátt í fjölmörgum ráðstefnum
um víða veröld sem allar eiga það sameigin-
legt að þar skal kappkostað að „taka á vand-
anum“. Þangað virðast menn mæta að því
er virðist staðráðnir í að hvika í engu frá
helstefnu „gullaldarinnar". Þar, segja mér
fróðir menn, sitja fulltrúar þjóðar einnar í
Norðurhöfum og telja dagpeninga. Allar þess-
ar ráðstefnur eru gagnslausar af því að þær
byggja á vanahugsun og ævinlega er þess
vandlega gætt að menn leiti ekki nýrra leiða.
Guðinn Hagvöxtur er dauður og það er það
besta sem hann hefur gert - hann var alltaf
leiður guð. Ráðamenn þjóða og aðrir ráð-
stefnufíklar og dagpeningafólk munu ekki
grafa hagvaxtarguðinn - það munu grasrótar-
hreyfingar gera - og mættu fara að auglýsa
jarðarförina. Best að taka undir með rokkur-
unum sælu sem sungu við raust:
Við lýsum yfir stríði gegn leiða.
Við lýsum yfir stríði gegn hugsjónaleysi.
Við lýsum yfir stríði gegn framtíð með
skítalykt.
ÞÓRÐUR HELGASON.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 30. SEPTEMBER 1995 3