Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.1996, Blaðsíða 4

Vetr ar kv íði
Sigurðar í Katadal
KKI er það ný bóla að alþekktar vísur séu rang-
feðraðar. Hitt er svo annað mál, að þegar reynt
er að leiðrétta og láta það koma fram sem
sannara reynist, verður árangurinn af því oft
lítill eða enginn og vísumar ganga áfram und-
ir röngum höfundamöfnum. Það er tilefni
þessa pistils, að 20. janúar sl. var þess
minnst í Lesbók, að 200 ár voru liðin á síð-
ustu Þorláksmessu frá fæðingu Rósu Guð-
mundsdóttur, sem þjóðin þekkir betur ann-
aðhvort sem Skáld-Rósu eða Vatnsenda-
Rósu. Teknar voru saman nokkrar frægar
ástarvísur Rósu og hafa menn gert því skóna
gegnum tíðina, að tilefni þeirra hafi verið
ástir Rósu og Páls Melsteðs. Vísumar em
t.d. eignaðar Rósu í nýrri Guðrúnar P.
Helgadóttur, „Skáldkonur fýrri alda“, sem
var ein af heimildunum í téðri afmælis-
grein. Þetta tækifæri skal og notað til þess
að leiðrétta það sem sagt var ranglega, að
Rósa hafi dáið á Stóra-Núpi og sé jörðuð
þar. Það rétta er að bærinn heitir Efri-Núp-
ur og em lesendur beðnir velvirðingar á
þessum pennaglöpum.
Skömmu eftir að Lesbók kom úr með
greininni um Rósu, barst bréf frá lesanda
blaðsins, þar sem bent er á að vísurnar tvær;
„Þó að kali heitur hver“ og „Verði sjórinn
vellandi", séu alls ekki eftir Rósu, heldur
Sigurð í Katadal, föður Friðriks þess sem
tekinn var af lífi fyrir morðið á Natani
Ketilssyni.Ljóðlínan hefur einnig breyzt í
meðförum; á að vera „Þó að kali heitan
hver.“ Vísur Sigurðar bera sumar með sér
slíkan ástarhita að menn hafa trúlega viljað
heimfæra þær upp á ástir Rósu og Páls;
annars er það óskiljanlegt hvemig villa af
þessu tagi fer af stað og skýtur rótum.
Trúlega gerist það með því að einn gizkar
á og næsti maður fullyrðir. Rósa þarf hins
vegar ekki á
neinum
lánsfjöð-
Skáld-Rósu eru ranglega
eignaðar alþekktar vísur
eftir Sigurð í Katadal.
Hér er sagt frá hinum
sorglegu heimilisástæð-
um Sigurðar og ljóðabréf-
inu til konu hans, þar
sem vísurnar eru.
I EINANGR-
UN, fyrírlitn-
ingv og skorti
varð Sigurður að
ala upp hörn sín í
Katadal því hús-
móðirin var í betr-
unarhúsi og flestir
höfðu snúið baki við
heimiJinu eftir áfall-
ið.
mm að halda, svo gott skáld sem hún var.
Um Sigurð í Katadal er hægt að lesa í
„Sagnaþáttum úr Húnaþingi“ sem út kom
1941 og er eftir Theódór Arinbjarnarson,
ráðunaut frá Stóra-Ósi í Miðfirði. Til þess
að bregða Ijósi á Sigurð og atburðinn sem
varð til þess að hann orti Vetrarkvíða, þar
sem ljóðabréfið er birt, verður gripið niður
í bókinni þar sem segir frá Sigurðií Katadal
og hans fólki.
Gísli Sigurðsson.
Katadalsfólkið
Svo segja gamlir Vatnsnesingar, er muna
þá menn vel, sem vom samtímismenn Sigurð-
ar Bjamasonar, að hann væri einstakur
maður að háttprýði og vinsældum. Lýsingu
á Sigurði hefur Benedikt Gabríel Benedikts-
son fýrir meira en tuttugu ámm ritað eftir
gömlum manni, sem var Sigurði samtíða á
Alftanesi syðra, og gamalli konu, sem þekkti
hann nyrðra. Bar þeim seman og lýstu hon-
um á þessa leið: »Vart meðalmaður á hæð,
en vel og þétt vaxinn og að burðum í góðu
meðallagi, fríður maður, fremur kringluleitur
og fölleitur, dökkhærður, skegglaus, skar-
peygur, fjöreygur og blíðeygur, þýður og
snjall í máli, lipur í umgengni og snyrti-
menni, gáfaður, glaðlyndur og fjömgur, en
þó stilltur vel og orðvar, gefínn fýrir fróðleik
og bókmenntir, gamansamur og lét oft fjúka
í kviðlingum, reglusamur, sjómaður góður.«
Fyrst Sigurður Bjamason var svo einstak-
ur maður, sem allar sagnir um hann benda
til, virðist mér eðlilegt, þótt einhveijir
spyrðu, hveijir ættmenn hans hefðu verið,
og hvílíkir. Skal ég nú leitast við að gera
því nokkur skil, og fer ég þá einkum eftir
sögnum gamalla og merkra Vatnsnesinga.
Föðurforeldrar Sigurðar vom hjónin Sig-
urður Ólafsson og Þorbjörg Halldórsdóttir
í Katadal í Vatnsnesi. Voru þau bæði, eins
og auðvelt er að sanna með ættfærslu, kom-
in af góðu og greindu bændafólki í Skaga-
firði og Húnavatnsþingi, (hvað sem iíður
ummælum Jóns Espólíns og Gísla Konráðs-
sonar). Bjuggu þau við mjög lítil efni og
nokkra ómegð, en jörðin nytjarýr og í af-
dal. Þorbjörg er sögð hafa verið greind kona
og myndarleg, en nokkur svarri. [Hún var
síðari kona Sigurðar, en áður var hann gift-
ur Ingibjörgu ísleifsdóttur.] Sigurður var
þýðlyndari og prýðilega skáldmæltur.
Elzta bam Sigurðar var Elinborg,
fædd 1807. Hún giftist 1830
og bjó í Katadal eftir föður
sinn, dó um fertugt og lét
eftir sig eina dóttur.
Næst að aldri þeirra
systkina var Friðrik, sá
er drap Natan Ketilsson,
en Natan vildi tæla heit-
mey Friðriks frá honum,
og skal því ekki lýst hér.
Hann var fæddur í Katadal
6. maí 1810. Árið 1822 fær
hann þann vitnisburð við
húsvitjun: »Hefur góðar gáf-
ur.«
Sigurður faðir Friðriks var
dæmdur til hýðingar fyrir
vöntun á aga gagnvart Friðrik
o.fl., en Þorbjörg var dæmd til
betrunarhússvinnu úti í Dan-
mörku fyrir grun um vitorð og
send utan til að taka úr til-
dæmda hengingu. Friðrik var
dæmdur til dauða og tekinn af
lífi 12. janúar 1830.
Við þetta áfall var Katadals-
heimilið brotið svo niður, sem
verða mátti, og sneru nú flestir
við því baki. í einangrun, fyrirlitn-
ingu og skorti, varð Sigurður að
ala upp börn sín í Katadal, og geta
nú fáir gert sér í hugarlund, hvílík
mannraun það var.
Sem lítið dæmi, skal hér ein sögn
tilfærð:
Skömmu eftir að Friðrik var tekinn
af lífi, en Þorbjörg færð utan til hegn-
ingar, var mjög harður vetur
(1834-35?). Þá lá í stórhríðum frá því
á jólaföstu og fram yfir jól. Vildi þá
það óhapp til í Katadal á Þorláksmessu, að
eldurinn dó, og ekki unnt að sækja eld á
aðra bæi vegna hríða, fýrr en ijórða dag
jóla. Allan þennan tíma var ekki hægt að
kveykja ljós í Katadal, og engan mat að
hita, hvað þá sjóða. Kallaði Sigurður þetta
»svörtu jólin«. Aldrei æðraðist hann um
þetta né annað; þarf enginn annan að spyija,
hvílíkt þetta var, ef hann þekkti stórhríðir
í skammdegi norðanlands. Hitt þekkir eng-
inn, hve aðrar ástæður lágu miklu þyngri
á fjölskyldunni í Katadal heldur en alger
vöntun elds og ljóss.
Eina ljósið, sem Sigurði var ekki varnað
að kveykja fyrir sér og sínum, var að ríma
stöku við og við. Er nú fátt til eftir hann,
og veldur því mest, hve mjög hann einangr-
aðist í ógæfu sinni. Þó er eitt kvæði til
heilt eftir hann en það er ljóðabréf, er hann
sendi Þorbjörgu konu sinni, er hún var í
fangelsinu, og nefndi hann það Vetrarkvíða.
Var Sigurði sagt, að svo væru bréf til fang-
anna grandskoðuð og af mikilli tortryggni,
að ekki væri vert að hafa í þeim nokkuð
það, er misskilja mætti; aðeins um daginn
og veginn. Ber Vetrarkvíði nokkur merki
þess. Fer það kvæði hér á eftir, en það
sýnir betur en allt annað ástæður Sigurðar
á þessum missirum:
Allra gæða fylling flest
foldin klæða þér veitist.
Nái að græða mein þín mest
mildings hæða líknin bezt.
Leiði og styðji hönd þig hans,
hver þess biðji tunga manns.
Þrauta- ryðji -kvala krans
Kristur, niðji skaparans.
Hugdillandi gleðin góð,
guð elskandi hringaslóð,
þels um landið mýki móð,
meingræðandi Jesú blóð.
. Koss þig hæfa má ei minn.
Mein þau svæfa, ég ráð til finn:
Bæn þá æfa, að einn Drottinn
allan kæfi mótgang þinn.
Ekran dúka dyggðug mín,
Drottins mjúka höndin fín
tengi ósjúka tiyggð við sín
tár að strjúka virðist þín.
Það ég letra: Hjúkrun hans
í hyggjusetri aumingjans
á neyðar vetri í kvala krans
kossi er betri syndarans.
Fyrst mig kala forlögin,
í fjarlægð ala barm við þinn,
þig vi hjala í þetta sinn
Þórs árgala sendi minn.
Angursskeytum ð kastar.
Á mér steyta raunimar.
Að þér leita alstaðar,
ei hér veit, hvað líður þar.
Siðan ljóma- græðis -gná
gjörði róma því mér frá,
að mastra lómi ein varst á
angurs dróma bundin þrá.
Þinn er lúrinn vigraver.
Vinur ei kúrir neinn hjá mér.
Er því stúrinn út af þér
oft nær dúrinn taka fer.
Gleðja lyndið hyggur hann
hún sér byndi í faðmi þann
sviptan yndi. — Kæta hann
kveindúk vinda támngan.
Skipt um prýði orðið er.
Áður tíðin lénti mér
ástar þýðu athafnir
yndisblíðu í sæng hjá þér.
Lítt nú deyfir mótgang minn,
mér þó leyfi svefnhöfginn
tæm dreifa tári á kinn
og tóm um þreifa rúmfdtin.
Hmnd- þar -veiga fyrst ei fínn,
fækka mega vilkjörin.
Hugmóð eiga hlýt ég minn,
harma- teyga -bikarinn.
Augað grætur óhöpp sín,
yndis glæta dauf því skín,
dofna bætur, dafnar pín,
daga og nætur sakna ég þín.
Faðm út breiða myndi minn,
motursheið’ ef sorgbitin,
fn' við neyðar fádæmin,
fengi að leiðast hingað inn.
Álmanjóti örmæddum
upp rann bót í þankanum:
Með tryggðarhóti tveim höndum
tek þér móti’ í himninum.