Lesbók Morgunblaðsins - 20.07.1996, Blaðsíða 3

LESBÖK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR
28. TÖIUBLAÐ - 71. ÁRGANGUR
EFNI
Lesbók/Þorkell.
Forsíðan
Nú stendur yfir í Listasfni Kópavogs
yfirlitssýning Sigurðar Örlygssonar.
Myndin sem hér er birt er með því nýj-
asta frá hendi listamannsins. Hún heitir
„Endurfæðing“ og er frá 1994-96. Það
er hluti myndarinnar sem hér sést.
Minjar
um menningu og atvinnulíf fyrri áratuga
geta orðið hagnýtt verðmæti, enda er
ferðaþjónusta sú atvinnugrein sem mestar
vonir eru bundnar við. Um þessar minjar
skrifar Hjörleifur Stefánsson arkitekt.
Finnur
Magnússon náði því háa þrepi í embættis-
mennsku á öldinni sem leið að verða
leyndarskjalavörður í Kaupmannahöfn.
Hann komst í kynni við þýzka landkönnuð-
inn Alexander von Humboldt og saman
fóru þeir í konunglegri fylgd um Kaup-
mannahöfn. Um samband leyndarskjala-
varðarins og landkönnuðarins skrifa
Helga Skúladóttir og Sigfús A. Schopka.
Vopnaóar
konur í spænsku borgarastyrjöldinni eru
efni greinar eftir Þorra Jóhannsson. Um
þessar konur hefur nú verið gerð rómuð
kvikmynd, en þær gripu til vopna til að
veija nýfengin réttindi sín.
Árbók
Ferðafélags íslands er komin út og fjallar
um afrétti Hreppamanna og Flóamanna
og að hluta um byggð í Hreppunum.Hún
heitir Ofan hreppafjalla og er eftir Ágúst
Guðmundsson jarðfræðing. Að vanda birt-
ir Lesbók kafla úr bókinni.
WOLE SOYINKA
KENYA-
SLÉTTURNAR
Baldur Óskarsson þýddi
Plágan
að vætti halastjörnu og blæðandi
sjónbauga — hvar hegrar plægja himinbraut
og veraldir skjóta upp fána
vatnaþoka
um skínandi bijóstatmda, þomaðar
lindir. Slör. Bráðið silfur —
reyk leggur niður um rásir
gullgerðarsólar... grá smyrsl vatna í dögun?
íþá dögun
voru augu hennar odduð geislum kvöldsólar
árstíðin stöngluð í hörundi skrældu, og þó —
hulduvatnið
Það mildar
og sumarlangt haíði hún mjólkað
rauð kvöldspjótin og sogið eitur úr reyr
í hirðingjans flautu. — Sléttumar
lyfta sér enn á farfuglavængjum
og kaktusinn blómgast
hinum vökula erni.
Wole Soyinka er skóld fró Nígeríu, fæddur 1934. Hann skrifor ó ensku,
er þekktosto leikskóld af afrískum uppruna og hlaut bókmenntaverð-
laun Nóbels 1986.
SAMAN-
BURÐARFRÆÐI
RABB
SÚ TEGUND alþýðlegrar
fræðimennsku, sem kalla
mætti „samanburðar-
fræði“, gerist nú fyrirferð-
armeiri í umræðu um menn-
ingarástand og þjóðarhag
hér á landi. Reyndar hafa
opinberar stofnanir einnig
látið þessi fræði til sín taka.
Umfangsmesta verkefni fræðanna er sam-
anburður á lífskjörum íslendinga og ann-
arra þjóða, einkum Dana.
Ekki veit ég hversu oft er búið að bera
saman lífskjör íslendinga og Dana hin sið-
ari ár, m.a. með því að leggjatil grundvall-
ar reynslusögur ferðamanna og vitnisburði
einstaklinga, sem oftar en ekki eru hinar
viðteknu rannsóknaraðferðir. Slíkur sam-
anburður hefur verið gerður í lotum um
margra ára skeið undir ýmsum heitum af
einu eða öðru tilefni. En markmið þessa
endurtekna samanburðar er ævinlega eitt
og hið sama, að sönnuð verði sú fyrirfram-
skoðun margra íslenskra þjóðfélagsgagn-
rýnenda, að Islendingar búi við verri lífs-
kjör, minni jöfnuð og mannréttindi en fólk
í öðrum löndum. íslensk þjóð á að vera,
að þeirra áliti, þrautpínd af vonsku samfé-
lagsins, sjálfrar þjóðfélagsgerðarinnar,
sem menn segja þá að sé svo miklu betri
annars staðar. Stendur þá ekki á öruggum
sönnunum og traustum heimildum.
í þessum fræðum þykir vandlítið að
sanna fyrirframskoðanir kröfugerðar-
manna í öllum starfsstéttum á Islandi um
góðu kjörin í útlandinu miðað við eymdina
á íslandi. Þessar sannanir eru keyrðar ofan
í blaðalesendur, útvarpshlustendur og sjón-
varpsáhorfendur, svo þjóðin öll kemst varla
hjá því að trúa því sem sagt er, að hér
búi þjóð við slíka eymd og áþján að engu
sé líkt. Þetta virðist vekja mikinn áhuga á
ritstjórnum fjölmiðlanna, enda hefur þeim
borist frábært umræðuefni, sem hægt er
að teygja úr tímunum saman með hinum
fjölbreyttasta birtingarhætti og útlegging-
um, sem áður en lýkur eru orðnar svo
ósamhljóða að það eitt leiðir til þess að
endurtaka þarf samanburðinn enn og aft-
ur. Hefur þessi umræðuákafí allur orðið
til þess að fólk þorir ekki að trúa eigin
dómgreind eða því sem það sér með eigin
augum um ástand sinnar eigin þjóðar.
En þrátt fyrir alla viðleitnina tii þess
að sanna að eymdarkjör séu á íslandi mið-
að við önnur lönd verður lítið úr þegar
horft er á heildarmyndina. Þetta kemur
skýrt í ljós þegar lesin er skýrsla Þjóðhags-
stofnunar um þetta efni, lögð fram á Al-
þingi í vor. Skýrslan fjallar að verulegu
leyti um samanburð á lífskjörum á íslandi
og í Danmörku, en kemur víðar við. Eykur
það gildi skýrslunnar. Gerð er grein fyrir
því að lífskjarasamanburður milli landa sé
flókið verk og vandasamt. Allrar varfærni
er gætt í dómum um þau atriði sem saman
eru borin. Þó er fullyre að skýrslan „sýni
meginlínur á íslandi í samanburði við önn-
ur lönd“. Þær „sýna annars vegar að hag-
sæld hér á landi er á svipuðu stigi og í
þeim löndum sem hún er mest og hins
vegar að íslendingar hafa meira fyrir því
að afla gæðanna en þær þjóðir sem eru á
áþekku hagsældarstigi“.
M.ö.o.: Skýrsla Þjóðhagsstofnunar leiðir
það í ljós að Islendingar búa við mikla
sýnilega hagsæld. Hins vegarerýmsum
aðstæðum á vinnumarkaði svo háttað hér
á landi að fólk þarf að vinna langan dag
til þess að ná þeim tekjum sem hin sýni-
lega hagsæld kostar. Eg fullyrði að þessi
niðurstaða er gamalkunn. Langur vinnu-
dagur hefur verið einkenni á íslensku þjóð-
lífi um langan aldur. Miklu minna er vitað
um ástæðu þess að slíkt vinnulag hefur
orðið svo rótfast sem raun ber vitni. Ef
langt er horft má e.t.v. rekja þetta til eðl-
is megin atvinnuveganna eins og þeir voru
áður fyrr, stórlega háðir náttúruöflum og
árstíðum. Hins vegar þarfnast það skýring-
ar að þetta vinnufyrirkomulag hefur hald-
ist, þótt þjóðfélagsgerðin hafi gerbreyst
fyrir fjölbreytni atvinnuþróunar, sem sí-
fellt hefur verið að fjarlægjast það landbún-
aðar- og fískveiðisamfélag sem hér var
fyrr meir. Á íslandi er nú í höfuðatriðum
sams konar iðnaðar-, þjónustu- og kaup-
sýslusamfélagsgerð sem í öðrum þróuðum,
vestrænum ríkjum. En af einhveijum
ástæðum hefur legið utangarðs í þessari
atvinnu- og starfsgreinaþróun að skipu-
leggja vinnutíma og haga kaupgjaldi að
hætti þróaðra iðnaðarsamfélaga. Og hvern-
ig stendur á því?
Ekki legg ég í að andmæla þeirri kenn-
ingu sem uppi er að framleiðni íslenskra
atvinnuvega sé á lágu stigi. Ef svo er, þá
snýr það að atvinnurekendum að bæta
fyrir þær syndir. Hins vegar er full ástæða
til að ætla að launþegahreyfingin hafí sára-
lítið haft fram að færa ,um að koma á raun-
hæfri vinnutímastyttingu, enda fjarri því
að búið sé að uppræta þau viðhorf hjá
launafólki að eftirvinna sé kjarabót og allt
tal um breytingar í því efni sé lævísleg
aðferð til launalækkunar. Óttinn við vinnu-
tímastyttingu er svo inngróinn í íslenska
launþegastétt, að hann er nánst arfgeng-
ur, flyst frá kynslóð til kynslóðar. Þessi
ótti er að líkindum samverkandi ástæða
fyrir því að löngum vinnutíma er viðhaldið
og ekki forsvaranlega að því unnið að
hækka dagvinnulaun.
Það er því eitt af viðfangsefnum vinnu-
markaðarins að uppræta þessi grónu við-
horf um að eftirvinna sé kjarabót. Forustu-
menn launþega eiga að gangast við þess-
ari fatheldni umbjóðenda sinna við ímyndað
kjaraöryggi í þessu formi kaupgreiðslna,
enda ekkert nema þráhyggja. Atvinnurek-
endum ber ekki síður að leggja þessu lið
af fullum heilindum. Þeir þurfa að sanna
það fyrir launafólki að þeir vilji stytta vinn-
utíamann og fullvissa það um að það fái
full laun fyrir átta stunda vinnudag. íslend-
ingar eru dugnaðrfólk til vinnu og eiga
að fá að njóta þess með skilvirkari tilhögun
vinnunnar.
En ef íslendingum tekst að lokum að
ná því marki annarra velmegunarþjóða,
að dagvinnulaun dugi til framfærslu, ætti
líka að vera hægt að gera þá kröfu um
lífsmátann á íslandi að hann sé í samræmi
við lifnaðarhætti launafólks í þeim löndum
sem menn eru sífellt að bera sig saman
við. Sannleikurinn er sá að launþegar í
öðrum löndum, verkafólk og millistéttar-
menn, gera að mörgu leyti allt aðrar kröf-
ur til lifnaðarhátta en gerist hér á landi.
Þeir veija tekjum sínum á allt annan veg
en mörgum íslendingi er tamt. íslendingar
(í öllum starfsstéttum) hika ekki við að
lifa um efni fram, eins og best sést á
skuldastöðu heimilanna, enda eitt afbrigði
íslenskrar þráhyggju í lifnaðarháttum, að
sæmd liggi við að hafa nóg í kringum sig
af efnisgæðum af öllu tagi. Samanburðar-
fræðin fæst lítið við þessa tegund lífsmáta
og kröfugerðar. Skýrsla Þjóðhagsstofnun-
ar, sem fyrr er getið, gefur þó fullt tilefni
til þess.
Skýrslan upplýsir m.a. að meðalstærð
íbúða er hvergi meiri en á íslandi. í Dan-
mörku býr fólk við mikil þrengsli og mis-
jafnan húsakost. Svo er einnig í öðrum
Evrópulöndum. Talið er að íslenskar íbúðir
séu að meðaltali 50% stærri en í löndum
Evrópusambandsins. Bifreiðaeign er miklu
meiri á íslandi en í Danmörku, enda óvíða
í heiminum önnur eins bílamergð miðað
við höfðatölu sem hér á landi. Hefur oft
verið fullyrt að hvegi í veröldinni sé að
finna hærri útgjöld vegna heimilisbíla en
á íslandi. Nú má vel vera að fínna megi
trúlegar skýringar á ofureyðslu íslendinga
í húsnæði og bíla, en yflrleitt hafa slíkar
skýringar reynst léleg afsökun og fyrir-
sláttur. Ætli hitt sé ekki sönnu nær, sem
ýmsir siðfræðingar hafa bent á, að Islend-
ingar séu agalitlir í fjármálumog kunni
sér ekki hóf í lifnaðarháttum. íslendinga
skortir ekki dugnað, þeir víla ekki fyrir sér
að þræla sér út fyrir efnisgæðin sem þeir
girnast, en einbeita sér minna að skynsam-
legri vinnutilhögun, t.a.m. hóflegum vinnu-
degi, og meta lítils hinar klassísku dygðir
alþýðufólks, smáborgara og einyrkja að
fara vel með aflafé sitt og skulda ekki
meira en greiðslugetan þolir.
Hvað sem öðrum samanburði líður má
fullyrða að Danir standa íslendingum
framar í jákvæðum smáborgaraskap.
INGVAR GÍSLASON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 20. JÚLÍ 1996 3