Lesbók Morgunblaðsins - 14.09.1996, Qupperneq 10

í viðureign hans við hagmælta og kjaftfora
nágrannakonu. Á Bakka fæddist þeim Hjálm-
ari og Guðnýju drengur sem lifði, og árið eft-
ir fjölgaði enn á heimilinu, þegar móðursystir-
in á Uppsölum fluttist þangað ásamt tveimur
dætrum sínum eftir lát Ólafs bónda.
Búskapur ■ Nýjabae
Ef til vill hefur Hjálmari þótt eitthvað þröngt
um sig á Bakka og kannski haft augastað á
betri beitarjörð. Slíka landkosti hefur Hjálmar
talið sig fá í Nýjabæ í Austurdal og þar bjuggu
þau hjón næstu fimm árin.
Fyrir liðlega tveimur áratugum fór ég inn
að Nýjabæ, sem er nánast inni á afrétti og
minnir nútímafólk fremur á útilegumanna-
hreysi en bújörð.
Nú er hægt að komast á jeppa framhjá
Merkigilinu og yfir Jökulsá á brú, en veginn
þrýtur við kirkjustaðinn Ábæ þar sem enn er
messað einu sinni á sumri. Þaðan er um
klukkustundar gangur eftir löngu grónum
götum inn að Tinná við eyðibýlið Tinnársel.
Á eyri þar sem nú er mestan part möl og
grjót eftir ágang Jökulsár, eru rústirnar af
bæ Hjálmars. Yfirhöfuð er engin búskaparskil-
yrði að sjá í Nýjabæ, en einhver túnbleðill og
útslægjur hafa verið þarna. Þrátt fyrir mag-
urt land búnaðist þeim Hjálmari og Guðnýju
merkilega vel í Nýjabæ og var bústofn þeirra
kominn uppí meðailag þegar ofbeldissinnaðir
nágrannar neyddu þau í burtu. Þeir Jón bóndi
Höskuldsson á Merkigili og Guðmundur Guð-
mundsson í Ábæ voru yfirgangssamir ruddar
og sáu ofsjónum yfir vaxandi búsmala Hjálm-
ars. Kannski var Hjálmar ekki beint kjarkmað-
ur en svo mikið var víst að hann taldi sig í
lífshættu. Sagan segir að Guðmundur í Ábæ
hafi gert honum fyrirsát á stórhættulegum
svellbunka við Jökulsá og ætlað að flæma
hann í ána með kirkjujárnið að vopni. Kannski
var það fyrir illan grun, að Hjálmar fór aðra
leið, svo Ábæjarbóndinn sá hann ekki fyrr en
of seint, en skaut á eftir honum kirkjujárninu
þegar Hjálmar komst á hæpnum ísi yfir Ábæj-
ará.
í Nýjabæ var ekki aðeins við mannlega
fjendur að fást. Lengi hafði draugurinn Nýja-
bæjar-Skotta verið illræmd, en Hjálmar gat
að mestu haldið henni í skefjum með kynngi-
mögnuðum kveðskap.
Þessi efnahagslegu uppgangsár í Nýjabæ
urðu hinsvegar mögru árin á skáldferli Hjálm-
ars. Það helzta sem hann orti þar var níðbálk-
urinn Tímaríma, sem fjallar um ijendur skálds-
ins á nágrannabæjunum. Meinið var, að
Hjálmar komst ekki með góðu móti af bæ
nema fara um hlaðið hjá þeim. Og þeir reynd-
ust honum illa eins lengi og hægt var. I bú-
ferlaflutningunum frá Nýjabæ sat Jón á Merk-
igili fyrir Hjálmari og tókst að ná spýtu, sem
hann taldi sig eiga, af klyfjahesti. I áflogum
sem af þessu hlutust slæmdi Hjálmar spýt-
unni í handlegg Ingibjargar húsfreyju á Merk-
igili; taldi hana ætla að veita bónda sínum
lið. Svo var þó ekki, - bætti Hjálmar Ingi-
björgu meiðslin með forkunnarfögrum, út-
skornum kistli sem enn er til í vörzlu Þjóð-
minjasafnsins og sýnir að Hjálmar var bæði
listfengur og hagur í höndunum.
Árin í Bólu
Eftir flutningana frá Nýjabæ voru þau
Hjálmar og Guðný til húsa á Uppsölum unz
þau fengu til ábúðar eyðibýlið Bólstaðargerði,
sem Hjálmar nefndi Bólu og hefur jafnan
verið kenndur við síðan. Það var vorið 1836.
Hjálmar bjó ekki í Bólu nema í sjö ár;
hann var hinsvegar í aldarfjórðung í næsta
áfangastað, á Minni-Ökrum. í Bólu varð
Hjálmar fyrir þeirri raun að vera sakaður
um sauðaþjófnað og skömmu síðar bilaði
heilsan. Ugglaust leið Hjálmari vel í upphafi
búskaparins í Bólu, en síðar varð þjáningin
heimilisföst þar.
Bærinn stendur allhátt uppi í hlíðinni aust-
an við Uppsali og setja Bólugilið og fossarnir
í því sinn svip á umhverfið. Framundan dreifa
Héraðsvötnin úr sér á breiðum eyrum; handan
þeirra Tungusveitin og Mælifellshnjúkur að
baki.
Ég ljósmyndaði það sem eftir stóð af bæ
Hjálmars fyrir 21 ári. En ekkert fær að vera
í friði. Enda þótt jörðin sé ekki í ábúð hefur
endilega þurft að láta jarðýtu jafna út hinar
fornu bæjartóftir. Þar er nú ekkert að sjá, en
skammt undan er ósmekklegur sumarbústaður
úr aflögðum rútubíl. Neðan við túnfótinn er
svo minningarreitur um Hjálmar sem færri
sjá nú orðið vegna þess að þjóðvegurinn hefur
verið færður niður á eyrarnar.
Af búskap Hjálmars í Bólu segir fátt fyrstu
tvö árin. Hann hefur þurft að gera upp húsin
og öll hafa þau verið smá í sniðum. Hjálmar
orti nú meira en áður og ugglaust hefur hann
stundum „að liðnum löngum degi“ gengið upp
með gilinu og tyllt sér niður í fallegan hvamm,
eins og Hannes Pétursson skáld segir í kvæði
sínu Bólugil:
RÚSTIR Nýjabæjar í Austurdal. Þar í mikilli afskekkt búnaðist Hjálmari vel en varð
nánast að flýja frá fjandskap nágrannanna. Teikning eftir greinarhöfundinn.
Wv\ bab (^U\[Rim\9cvUto (Íc, 0)(n.vita.n-
ív til (E-trxfcu: QtrevVt, gdng þm
STextt-
bxrruut .Staer 4x\CPrafbr úrcu.tut>.,
//, (im^arbar leggf£ (bdb, 'S.taxtii
taiar mc^/ C)er t"öag-en n-trtoraurt
Pöjjnoliar Srfng þe|f{ búiit er.
'/2, ^LtU:bmUitúm þcx> Cí)T]m.r á,trioebbit: Sraxr
buarííóitxftL/Slíyal^öig niinffeLVUníteúbb,
■ [ÍtdH:, UmfabmCBtXJfítt ffcibb tóí. V
u>- þuíSalmm-búþtg S’hra^.btaft
- Vneb þ-e^ct b 0.3 s, \ VJor þob
eingtcuSj'dneim. c?)culð,(t>ífb 5TLfirÝj’a.l&búk
. ttuui ut-bomcms .
-forfjál bíb 09 iicik, btimsftú^ulðbúb þá
-Jpébaifer, þaf þvá tfefc meb þév.
'i ‘Ýtuarþdnbþuui.faþt.rfi|?,uibt[an*
klceba.-þanííltxícu:bq€, þáþeiratrabbcUijV
* í) V exft" þ e!v, en Sf imm tnóV fcúm bretbW et.
IC oStQvetrba^vcit þúxSíRDLpióbjSRiguAr
»<£jibtLvfagub þljób lifu:- Og
f^rvrþanj^fesvvB^Sfo^lifiQxif^^.
MINNI-Akrar í Akrahreppi. Þótt veggir hlaðnir úr klömbruhnaus standi lengi, stóð lítið
eftir af húsi Hjálmars fyrir 20 árum. Þarna bjó hann í aldarfjórðung og orti þar flest
sín beztu Ijóð. Að ofan: Rithönd Hjálmars.
Klettagil þröngt með fossa er falla hátt
úr fjalli, brattar urðir, dumbrauð þil
lyngsyllur grænar, grös á htjúfum stöllum
nú gengur ekki framar lotið skáld
til fundar við þig grýtta götuslóð.
Oft kom hann hér að liðnum löngum degi.
í loðnum heiðarhvömmum einn hann sat
og kvöldið ieið við dyn þinn, djúpa gii.
Hann greypti þína fossa er falla þungt
fjórir í hárri röð af gneypum snösum
í stökur, þar sem beiskju og böii varpar
bláklappað innrím neðar orð af orði
rammauknu falii; þar sem heiftarhug
hendinga milli stöðugt styrkar, hraðar
steypa í fossum bragorð traust og forn.
Sauðaþjófnaðarákæran haustið 1838 setti
Bóluheimilið í uppnám og hefur áreiðanlega
sært Hjálmar djúpt, svo viðkvæmur sem hann
var. Nútímafólk á líka erfitt með að skilja
hversu aivarlegur glæpur sauðaþjófnaður var
í bændasamfélagi 19. aldar. Engin haldbær
rök voru fyrir ákærunni, en nágrannabændur
höfðu ekki heimt fé til fulls og kannski hafði
það einhver áhrif, að fyrrverandi nágrannar
og óvinir í Austurdal höfðu reynt að koma
þjófnaðarorði á Hjálmar.
Við húsleit í Bólu fannst kaggi með kjöti
eins og eðlilegt mátti telja í sláturtíðinni, en
grunsamlegt þótti að taði hafði verið hlaðið
að kagganum, sem gat þó verið fullkomlega
eðlilegt vegna þrengsla í kofanum. Ekki varð
síður til að auka á grunsemdir að eldur varð
laus í kofanum skömmu eftir húsleitina og
brann þar allt. Er skemmst frá því að segja
að nær heilu ári síðar kvað Lárus Thoraren-
sen, sýslumaður Skagfirðinga, upp þann dóm
að ákæruatriðin hefðu ekki verið nægilega
þung á metunum til sakfellingar, heldur ættu
þau Bóluhjón „fyrir réttvísinnar frekari ákær-
um í þessu máli frí að vera“.
Áður hafði Hjálmar eins og frægt er orðið,
leitað til skáldbróður síns, Bjama amtmanns
Thorarensen á Möðruvöllum, án þess að fá frá
honum neinn stuðning og ekkert annað en
þann embættishroka sem var að vísu dæmi-
gerður fyrir tíðarandann á 19. öld, en gerir
Bjarna að minni manni í augum nútímafólks.
Fáir voru betur kunnugir heimilisfólkinu í
Bólu og högum þess en sóknarpresturinn, séra
Jón Jónsson á Miklabæ. Hann hafði á sínum
tíma gift Hjálmar og Guðnýju, skírt böm þeirra
og oft verið þar gestur. Lárus sýslumaður leit-
aði vitnisburðar hjá séra Jóni meðan ákæran
var rannsökuð. Hjá honum fékk sýslumaður
þá lýsingu, að Hjálmar sé „sérlega vel gáfað-
ur“ og hafi „mikla þekkingu á guðfræðiefn-
um“. Um sambúð þeirra hjóna segir prestur-
inn, að „sterkar bráðlyndis sinnishræringar á
stundum kunni fyrir hvorutveggja að glepja“.
Að öðru leyti segir séra Jón að Bóluhjónin
séu „óágeng og óáleitin við aðra“ og ennfrem-
ur: „Um ófrómleika þeirra get ég ekki vitnað
eða hefí um hann heyrt talað hér, unz slíkur
misgrunur upp kom á næstliðnu hausti..."
I bók sinni um Bólu-Hjálmar segir Finnur
Sigmundsson landsbókavörður svo: „Hjálmar
varð aidrei samur maður eftir þá smán, sem
nágrannar hans leiddu yfir heimili hans með
þjófaleitinni haustið 1838. Heilsa hans bilaði,
og næstu árin hrakar honum stöðugt. Býlið
sem hann hafði tekið ástfóstri við, er honum
ekki lengur sá griðastaður, sem hann hafði
dreymt um, framtíðarvonirnar að engu orðnar.
En konan, sem hafði lifað súrt og sætt með
manni sínum frá því hann vann ástir hennar
við fyrstu sýn fyrir tæpum tveim áratugum,
brást honum ekki á þessari öriagastund. En
að ieiðarlokum fékk hún andríkari og heitari
eftirmæli en nokkur íslenzk kona hefir hlotið
frá maka sínum fyrr eða síðar."
Ekkjumaóur 6 Minni-Ökrum
Sjúkleiki Hjálmars ágerðist svo á árunum
1842-43 að hann varð nær ófær til iíkamlegr-
ar vinnu. Auk þess sótti nú á hann þunglyndi
og lífsleiði í vaxandi mæli. Þegar svo var kom-
ið treysti hann sér ekki til að halda áfram
búskap. Bóla var leigð öðrum, en Hjálmar og
Guðný settust að í húsmennsku á Minni-Ökr-
um, sem blasa við með Glóðafeyki í baksýn
þegar ekið er frá Varmahlíð áleiðis til Akur-
eyrar.
Aðeins voru tvö yngstu bömin í heimili með
þeim, en bústofninn orðinn smár; átta ær í
kvíum og ein kýr og nokkur hross. Þetta hefur
augljóslega verið líf í sárri fátækt og ekki
batnaði í ári þegar lífsvonin, þessi eina kýr,
bar ekki eins og til stóð um veturinn. „Hver
stundin er mér hér leið og Iöng,“ sagði Hjálm-
ar í sendibréfi.
Reiðarslagið fékk skáldið síðan á næstu
Jónsmessu þegar Guðný dó. Örvinglaður af
sorg skrifaði hann tengdamóður sinni bréf;
segir konuna standa uppi ókistulagða en sjálf-
ur sé hann einskis megnugur. Þar sem dæturn-
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. SEPTEMBER 1996