Lesbók Morgunblaðsins - 26.10.1996, Page 3

LESBÖK MORGUNBLAÐSEVS ~ MIWINÍ./IJSHR
42. TÖLUBLAÐ - 71. ÁRGANGUR
EFNI
DÓMKIRKJAN
í Reykjavík er 200 ára um þessar mund-
ir. Af því tilefni kemur út saga hennar
í tveimur bindum eftir sr. Þóri Stephen-
sen. Fyrra bindið er um byggingarsögu
kirkjunnar, sem spannar ótrúlega langan
tíma og segir merkilega sögu um þjóðfé-
lagsaðstæður, allsleysi og skort á verk-
menningu. Gísli Signurðsson hefur litið á
bókina og unnið úr henni úrdrátt um
þessa sögu.
NÍGER
er eitt af fátækustu löndum Afríku,
landlukt á Sahel-svæðinu suður af eyði-
mörkinni Sahara. Því er oft ruglað sam-
an við Nígeríu, segir greinarhöfundur-
inn, Kristín Loftsdóttir, mannfræðinemi,
sem var þar í vettvangsrannsókn og býr
þar nú meðal hirðingja og er það þáttur
í námi hennar.
Hermóöur
og Hóðvör
leikfélagið í Hafnarfirði er með aðsetur
í gömlu Bæjárútgerðinni og eitt umtalað-
asta leikhúsið á höfuðborgarsvæðinu.
Sýningar þess hljóta einróma lof áhorf-
enda. Fyrst „Himnaríki," sem átti að sýna
fimmtán sinnum - ef vel gengi - en var
sýnt áttatíu og fimm sinnum, í Hafnar-
firði, Bergen, Stokkhólmi og Bonn. Sús-
anna Svavarsdóttir segir sögu þessa kröft-
uga leikhúss, sem nú sýnir Birting, leik-
gerð upp úr verki Voltaires. Og fólkið
flykkist til Hafnarfjarðar í leikhús.
TÓMAS GUÐMUNDSSON
HAUSTNÓTT
Mánaljós og silfur um safírbláa voga!
Og senn er komin nótt. —
Það skelfur eins og strengur sé strokinn mjúkum boga.
Og stjörnuaugun loga
á djúpsins botni demantskært og rótt.
En bráðum rísa vindar við yztu sævarósa,
um unn og strendur lands.
Og bylgjuföxin rísa sem beðir hvitra rósa,
og boðar norðurljósa
í períuhvítum stormi stíga dans.
En fjærst í dýpstu myrkur og lengra en augað eygi,
er aðrír sofa rótt,
á eirðarlausum flótta um auða hafsins vegi,
á undan nýjum degi,
fer stakur már um miðja vetramótt.
Tómas Guðmundsson, 1901-1983, var fró Efri Brú í Grímsnesi. Aó loknu nómi í lög-
fræði bjó hann í Reykjavík og varð fyrstur aðfluttra skólda til að yrkja með aðdóun
um borgina og borgarlífið. En nóttúran var honum einnig hugstætt yrkisefni eins og
Ijóðið hér að ofan ber með sér.
RABB
VARLEGA er farið
með heilbrigðis-
hugtakið. Oft er
það notað þannig
að mörkin verða
óskýr bæði á milli
heilbrigðis og
hamingju og á
milli heilbrigðis og
mannkosta. Fyrri
ruglandinn á sér meðal annars rætur í
frægri skilgreiningu Alþjóða heilbrigðis-
málastofnunarinnar frá 1946: „Þann
skilning verður að leggja í hugtakið heil-
brigði að maður sé ekki aðeins laus við
sjúkdóm eða önnur vanheilindi heldur að
hann njóti fullkominnar andlegrar, líkam-
legrar og félagslegrar vellíðanar." Erfitt
er að átta sig á skýrri merkingu þessarar
hugmyndar, en þó virðist ljóst að hún
standi nær hamingju en heilbrigði. Með
þessu er ég ekki að segja að heilsa og
vellíðan séu ótengd. Heilbrigði skilar sér
í líkamlegri og andlegri vellíðan, en fé-
lagsleg vellíðan veit ég ekki hvað er.
Þessi víðtæka skilgreining greinir á engan
hátt á milli þess sem er mönnum skað-
legt og hins sem veldur þeim óþægindum
eða vanlíðan. Þar með er hún gagnslaus
viðmiðun fyrir starf heilbrigðisstétta. Það
er ekki hlutverk þeirra að gera fólk ham-
ingjusamt, heldur að draga úr böli sem
stafar af völdum sjúkdóina, fötlunar eða
slysa, og þegar bezt lætur að fyrirbyggja
það.
Það er í verkahring heilbrigðisstétta
að vinna gegn þeim þáttum sem skaða
heilsu manna, en ekki að berjast við þau
margvíslegu fyrirbæri sem kunna að valda
fólki óþægindum eða vanlíðan. Sorg fylg-
ir til dæmis oft djúpstæð vanlíðan, en hún
er fjarri því að vera sjúkleg; öðru nær:
það er heilbrigðismerki að fínna til við
ástvinamissi og fráleitt væri að heilbrigð-
isstéttir gripu inn í slikt ferli í því skyni
UM
HEILBRIGÐI
að stilla kvalirnar. Það er líka fráleitt að
líta á það sem óheilbrigt ástand að svíða
undan félagslegu ranglæti. „Félagsleg
vellíðan“ er því ekki bara óljóst hugtak,
heldur beinlínis varasamt í þessu sam-
hengi.
Það er óumdeilanlegt að heilbrigði
ræðst af líkamlegum, andlegum og félags-
legum þáttum, en ekki er þar með sagt
að hún sé samsuða þessara þátta. Þessu
tvennu á ekki að rugla saman. Heilbrigði
mín er ásigkomulag mitt til líkama og
sálar, en ekki þeir margvíslegu þættir sem
hafa áhrif þar á. Heilbrigði er ekki einung-
is háð félagslegu umhverfi heldur einnig
persónulegum lífsháttum hvers einstakl-
ings, tilfinningalífi hans og skapgerð.
Raunar má færa rök fyrir því að menn
verði öðru fremur að huga að sálinni
ætli þeir að stuðla að líkamlegri heilsu.
„Heilsa fylgir hófi“, segir máltækið.
Nú er hófsemi ein af höfuðdygðunum
og það kann að eiga sinn þátt í því að
mönnum hættir til að leggja aðjöfnu
heilbrigði og mannkosti. Það er þó ekki
síður varasamt en að rugla saman heil-
brigði og hamingju. Þegar við tölum um
heilbrigða manneskju höfum við tilhneig-
ingu til að leggja mun víðari skilning í
það en æskilegt er. Þannig virðist það
stundum vera innfalið í hugmyndinni um
heilbrigða manneskju að hún sé ábyrg
og áreiðanleg, gjafmild og glaðlynd, ef
ekki beinlínis skemmtileg. Heilbrigði er
þá gert að eins konar fyrirmyndarhug-
mynd um heilsteypta manneskju. Hættan
sem þessu fylgir er að farið sé að meta
öll frávik frá þessari fyrirmynd sem óheil-
brigð og sjúkleg. Þar með er farið að
„sjúkdómsvæða" svið mannlífsins sem
lýtur í raun öðrum lögmálum. Lykilhugtök
hins siðferðilega lífs eru frelsi og ábyrgð
sem fela í sér möguleika manna til að
ráða sér sjálfir og bæta líf sitt. Sjúkdóm-
ur er aftur á móti ástand sem einstakl-
ingurinn ræður ekki við.
Þetta virðast mér vera þýðingarmikil
rök fyrir því að þrengja heilbrigðishugtak-
ið. Heilbrigð manneskja er ekki gallalaus
í siðferðilegu tilliti, heldur einfaldlega ein-
staklingur í góðu líkamlegu ástandi. Ég
vil því líta á heilbrigði sem þröskuldarhug-
tak en ekki sem fyrirmyndarhugmynd.
Ég sé ekkert því til fyrirstöðu að skil-
greina sjúkdóm og heilbrigði sem líkamleg
fyrirbrigði en leggja jafnframt mikla
áherzlu á þá andlegu og félagslegu þætti
sem eru ófrávíkjanlegur hluti bæði af
sjúkdómssamhenginu og bataleiðinni. Ég
minni líka á að lifandi mannslíkami er
eining efnis og anda. Mönnum sést iðu-
lega yfir þetta mikilvæga atriði vegna
þess að þeir eru ýmist fastir í tvíhyggju
sálar og líkama eða í vélfræðilegri ein-
hyggju sem vanmetur sálarlíf mannsins.
Ef menn vilja endilega reyna að skil-
greina heilbrigði, held ég að vel megi
dusta rykið af hugmyndum Platons um
það efni. Þegar maður er heilbrigður,
segir Platon, rækir hver líkamshluti vel
sitt hlutverk og líkamsheildin gerir sitt
gagn. Þetta heilbrigðishugtak vísar til
góðs líkamsásands og eðlilegrar líffæra-
starfsemi. Hugmyndin um gott líkams-
ástand vísar síðan óhjákvæmilega til þess
sem menn eru færir um að gera. „Sá sem
getur elskað og unnið er heilbrigður",
sagði Freud. Með þessu orðalagi bendir
Freud réttilega á að heilbrigði birtist ekki
síður í samskiptahæfni okkar en starfs-
hæfni. Þar með tengjast líka heilbrigði
og mannkostir. Sá sem er ófær um að
mynda góð tengsl við sjálfan sig og aðra
er ekki heilbrigður. Einstaklingurinn þarf
hins vegar hvorki að hafa vinnu né að
vera ástfanginn til þess að teljast heil-
brigður. Heilbrigð manneskja er fær um
að axla ábyrgð, þótt hún kunni af ein-
hveijum ástæðum að gera það ekki.
Þessar hugmyndir þeirra Platons og
Freuds um heilbrigði fela ekki í sér svör
við því hvernig manneskjan á að lifa.
Þetta kann að vera til marks um einn
mikilvægan mun á heilbrigðum mönnum
og heilbrigðum dýrum. Það er eflaust
ekki heilbrigður skógarþröstur sem ekki
býr sér hreiður og það er vanheill íkorni
sem ekki safnar hnetum, því að lífsmynzt-
ur þessara dýra og tegundareðli er svo
njörvað niður af náttúrunni. Manneskjan
hefur aftur á móti náð að slaka svo á
böndum náttúrunnar að svigrúm hefur
skapazt fyrir fjölbreytta lífskosti sem
heilbrigð manneskja getur nýtt sér, þótt
þeir séu mismunandi lofsverðir frá sið-
ferðilegu sjónarmiði.
Þetta er einmitt meginástæðan fyrir
því hversu varlega verður að beita heil-
brigðishugtakinu. Þess eru fjölmörg dæmi
í sögunni að fólk hafi verið misrétti beitt
í krafti hugmynda um heilbrigði og sjúk-
leika. Ég er ekki að halda því fram að
dómar um heilbrigði séu ekki gildisdóm-
ar. Öðru nær: Heilbrigði er gott og æski-
legt ásigkomulag manneskjunnar til lík-
ama og sálar. En slíkum gildisdómum,
sem vísa til starfsemi mannslíkamans, á
ekki að rugla saman við siðferðilega dóma
um hegðun og lífsmáta. Ég segi ekki að
það sé sjúkleg málnotkun, en hún er hvim-
leið.
VILHJÁLMUR ÁRNASON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. OKTÓBER 1996 3