Lesbók Morgunblaðsins - 04.11.2000, Blaðsíða 4

SALMAR
Á BAROKKÖLD
EFTIR --------
(jrpffrjtyígía £«r §tmmít'ju
p.ijfuj pí'aímar(0. iQ.alynjirie píl
urífoiwrjQJfcö föífajr
j»gu oíj ísríenwm*
I pföfrr.ur*
íOm Œfyrifíi 53fgaimgM j ©tafgarö
ena* 2??£ö iQtmnrt lag.
PP/opp mrj't! ®«5f i altt
ítitff gt.o/ íföpj? mtíf SQtar
:a i diomi ixuii/ ÍQngu! z
Xunga Jpiaípi: íii/ iQírrc
«ut ptjiiu ig nufirfí vil,
<S» Pmtl fítpar 0fyíföti þa/at f?u
fum rter aíícr 3eröu a/íunngtera fa
Siueí og Daptaií g)tpt/föi eOXcikn
fprcr off tuima fnð.
íiufafi Sffttm fií fauftmr mifr/ía
ngaöe þo aö Dcpta íp:er/Síjlig fTvtlðe Z
lofía ab minnafí þtfi/ mifrm! '£>ZD/
íií pa cffsícfs,
«» 3fii#
Upphaf Passíusálmanna.
MARGRÉTI EGGERTSDÓTTUR
Á dánardægri Hallgríms
Péturssonar, 27. okt. sl.,
kom út á vegum Stofnun-
_> ~
ar Arna Magnússonar
fyrsta bindið í nýrri,
fræðilegri heildarútgáfu
á verkum hans. Margrét
Eggertsdóttir sá um út-
gáfuna og ritar inngang.
EITT AF því sem varpað getur
Ijósi á Hallgrím Pétursson
(1614-1674) sem skáld er að
skoða bókmenntalífið á Norður-
löndum og í Þýskalandi á hans
dögum. Sautjánda öldin er öld
sálmakveðskapar einkum í
þeim löndum þar sem lúthersk-
ur siður festist í sessi. Af sálmaskáldum ber
hæst í Danmörku Thomas Kingo (1634-1703), í
Noregi Petter Dass (1647-1707). Á þessum
tíma var bæði Noregur og ísland hluti af
danska konungsríkinu og öll hlutu þessi skáld
menntun sína að einhverju leyti í Kaupmanna-
höfn. Allir komust seinna í þjónustu kirkjunn-
ar, Kingo hlaut biskupsembætti á Fjóni, en
Dass var sóknarprestur í héraði nyrst í Norð-
ur-Noregi, á stað sem hann sjálfur kallaði „á
hjara veraldar" (mod verdens ende). Allir ortu
þeir sálma sem hafa orðið eins konar þjóðar-
eign, þ.e. sálma sem sungnir eru enn þann dag
í dag. Það eru sálmarnir sem hafa haldið nafni
þessara manna á lofti en kveðskapur þeirra er
i raun mun fjölbreyttari en marga grunar.
Barokktímabilið
Hallgrímur, Kingo og Dass eru uppi á tíma-
bili í bókmenntasögunni sem venja er, a.m.k.
erlendis, að kenna við barokk. Þeir eiga það
ekki aðeins sameiginlegt að vera sálmaskáld,
heldur eru þeir líka helstu fulltrúar barokksins
hver á sinn hátt. Augljósustu einkenni þessa
tímabils eru einveldi konungs og sterk kirkju-
leg yfirráð. Þegar talað er um barokk er sem
sagt ekki átt við sérstök stíleinkenni í kveð-
skap heldur bókmenntatexta sem verða til á
ákveðnu tímabili, í ákveðnu samfélagi, og bera
þess ýmis merki, bæði varðandi val á yrkisefni
og listræna framsetningu.
Þeir sem fengist hafa við texta frá barokk-
tímabilinu eru sammála um að vandi nútíma-
lesanda sé einkum fólginn í því að komast aftur
fyrir rómantíska tímabilið í bókmenntum og
losa sig við þau viðmið sem því tengjast, t.d.
hugmyndina um hið frumlega og skapandi
skáld, um hið sjálfsprottna listaverk og text-
ann sem lífræna heild forms og efnis. Á
barokktímabilinu keppa skáld eftir því að
yrkja samkvæmt hefðinni og leita gjarnan fyr-
irmynda í fornum klassískum kveðskap en
telja það engan veginn eftirsóknarvert að vera
frumleg varðándi yrkisefni. Frumleiki og nýj-
ungar fá hins vegar að njóta sín í fjölbreyttum
bragarháttum, stflbrögðum og stundum orða-
leikjum.
Barokkbókmenntir verða til í ákveðinni
deiglu, þar mætist gamalt og nýtt. í kveðskap
er leitað aftur til fornaldar að fyrirmyndum en
jafnframt er markmiðið að skapa kveðskap
sem lýtur nýjum fagurfræðilegum Iögmálum.
Fram til þessa hafði kveðskapur á latínu þótt
miklu merkilegri og fegurri en kveðskapur á
móðurmálinu. Á barokktímabilinu er latnesk-
ur kveðskapur enn þá mikilvæg fyrirmynd,
ekki síst að því leyti að þar gátu skáldin lært þá
tækni sem þótti ómissandi, tækni sem grund-
völluð var á klassískri mælskulist og stflbrögð-
um. Hið nýja markmið var að yrkja á móður-
málinu en hafa jafnframt hinar klassísku
fyrirmyndir að leiðarljósi. íslenskur kveðskap-
ur hafði óneitanlega sérstöðu að því leyti að
hér var löng hefð fyrir því að yrkja á móður-
málinu.
Hverfulleikinn og
heimsins lystisemdir
Á barokktímabilinu er áberandi áhugi á að
yrkja um forgengileik heimsins, fallvalt lán og
dauðann. Eitt af þekktustu kvæðum Kingos
fjallar um „forfængelighed“ eða hégóma og
þar kveður hann heiminn og allt sem heimur-
inn hefur upp á að bjóða lið fyrir lið, auðæfi,
heiður, vináttu og ást, en gleðst jafnframt yfir
því að allt þetta muni hann hljóta í annarri
mynd þegar þessu lífi lýkur. Það væri mis-
skilningur að halda að Kingo hefði verið á
móti öllum þessa heims gæðum, hann hafði
þvert á móti kynnst ýmsum heimsins lystis-
emdum, t.d. við dönsku hirðina. Hann orti ást-
arljóð í því formi sem þá var mest í tísku, í
hjarðljóðastíl. Þótt ort sé um ákveðnar pers-
ónur eru þær ekki nefndar sínu rétta nafni
heldur gefin nöfn hjarðmeyja og hjarðsveina
úr klassískum bókmenntum, elskendurnir eru
að leika sér úti í guðsgrænni náttúrunni á
undurfögrum stað úti í sveit og efnið er oftast
erótík og afbrýðisemi. Hin elskaða nefnist hjá
Kingo Candida (hin bjarta), hún leikur sér í
skóginum og ljóðmælaiidi sem fylgist með
henni gegnum laufþykknið grætur í laumi
vegna þess að hjörturinn er búinn að finna
hindina sína en Candida og hann hafa ekki
enn þá náð sam'an.
Barokktímabilið einkennist af sterkum and-
stæðum sem meðal annars koma fram í
ástríðufullum lýsingum á fegurð, skrauti, valdi
og frama en einnig í skáldskap sem brýtur allt
þetta niður og sýnir andhverfuna. Hverfulleik-
inn er skáldum hugstæður en auk þess beinist
athyglin mjög að hrörnun líkamans, eyðingu
efnisins og dauðanum, að lýsa því hvernig orm-
ar naga lík í jörðu er algeng mynd. Þá mynd
notar Hallgrímur í kvæði þar sem hann teflir
saman stundlegum veraldlegum gæðum og ei-
lífum verðmætum. Hann orti andlátssálma þar
sem hann lýsir eigin sjúkleika og yfirvofandi
dauða. Á svipaðan hátt orti Petter Dass harm-
ljóð um sjúkdóm sem hann hafði barist við í sex
ár.
Ferðasálmar og önnur
tækifæriskvæði
Onnur vinsæl kveðskapargrein þar sem oft-
ar kveður við bjartari tón eru tækifæriskvæð-
in, kvæði sem ort eru vegna tímamóta í lífi
fólks. Það eru brúðkaupskvæði, ferðaljóð, erfí-
kvæði, kvæði ort í tilefni þess að einhver hefur
hlotið embætti, að barn er fætt eða bók er
komin út. Heilræðakvæði ýmiss konar voru
einnig vinsæl og kvæði sem höfðu fræðandi og
uppbyggilegan tilgang. Hallgrímur og Kingo
ortu báðir ferðasálma sem hefjast reyndar
næstum því á sömu orðum: „Ég byrja reisu
mín / Jesú í nafni þín“ segir Hallgrímur en
Kingo: „I Jesu himmelspde navn / min rejse
jeg begynder". Hjá báðum öðlast ferðalagið
dýpri merkingu. Kingo segir t.d. að um leið og
hann sé búinn að koma sér þægilega fyrir í
vagni sínum verði honum hugsað til þess hvað
tíminn líður hratt (hvað tímans vagn aki hratt),
sólin minnir hann á að hamingjusólin er hverf-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 4. NÓVEMBER 2000
Hallgrímur Pétursson.
ul, ferðalagið sjálft er táknrænt fyrir lífshlaup
hvers og eins.
Ovíst er hvaða ár Hallgrímur orti sinn reisu-
sálm en ljóst er að sá sem þar talar er á leiðinni
heim. I sálminum er leikið með hugtök eins og
móðurjörð, föðurland, föðurleg náð guðs og
jafnframt verður smám saman ljóst að ferða-
lagið hefur víðari merkingu, ævin sjálf er ferð
og takmark hennar er föðurlandið á himnum.
Slík framsetning er dæmigerð fyrir kveðskap
barokktímans, skáldin áttu að láta sér detta í
hug alls kyns tengingar út fyrir efnið og mjög
vinsælt var að tefla saman andstæðum og hlið-
stæðum. Mikilvægast af öllu var að sjá trúar-
lega, táknræna merkingu í hverju smáatriði.
Oft er efni kvæðisins einföld hugmynd sem
síðan er sett fram í alls kyns tilbrigðum, ekki
ólíkt því sem tíðkast í tónlist frá barokktíman-
um þar sem ákveðið stef er endurtekið á ótal
vegu. í einum þekktasta sálmi Petter Dass er
efnið einfaldlega þetta: Allt sköpunarverkið á
að lofa Drottin og ef það gleymist, ef mennimir
vanrækja hlutverk sitt munu aðrar skepnur,
t.d. fiskamir í sjónum, sjá um lofgjörðina; ef
gamla fólkið bregst munu börn í móðurkviði
taka upp á því að syngja Guði lof o.s.frv. Það
sem einkennir þennan sálm er markviss sam-
setning, í hverju erindi er tekið fyrir ákveðið
atriði, teflt saman hliðstæðum og andstæðum
en allt stefnir þó að síðasta atriði kvæðisins
sem er samkvæmt hefð lofgjörðin, eins konar
lokasamhljómur verksins.
Dass er reyndar þekktastur fyrir kvæði sitt
Nordlands trompet sem er lýsing á og um leið
lofgjörð til heimahaga hans í Norður-Noregi,
þetta kvæði er til í íslenskri þýðingu Kristjáns
Eldjárns (Norðurlandstrómet). Slíkar lýsingar
á ákveðnum stöðum eða svæðum voru vinsælar
á barokktímanum, t.d. að lýsa borg eins og
Kaupmannahöfn eða ákveðnum hverfum innan
hennar. Kingo orti m.a. lofkvæði um dönsku
eyna Samso. Það er ekki tilviljun að á þessum
tíma yrkir Bjarni Gissurarson (1621-1712)
kvæði sem eru lýsing á landi og landkostum í
sveitum á Austurlandi.
Ádeilukvæði
Það hefur lengi tíðkast að líta á sautjándu
öldina sem myrkt og ömurlegt tímabil í sögu
landsins. Á síðustu árum og áratugum hafa
sagnfræðingar (t.d. Helgi Þorláksson í riti sínu
Sautjánda öldin) sýnt fram á að menn hafa haft
tilhneigingu til að ýkja mjög allt sem miður fór
á þessari öld og jafnframt horft fram hjá ýmsu
sem gott var og jákvætt. Vinsæl kveðskapar-
grein á sautjándu öld var ádeilukvæði. Eins og
nafnið ber með sér deila skáldin þar á ýmislegt
sem þeim þótti miður fara. Þessi kvæði hafa
gjarnan þótt sönnun þess hvað aldarfarið var
slæmt. Það hefur hins vegar gleymst að sams
konar kvæði voru vinsæl um alla Evrópu á
sama tíma og það sem meira er, þau sóttu
gjarnan fyrirmyndir sínar til klassískra bók-
mennta. I Danmörku er talað um „verssatire"
eða ádeilu í bundnu máli sem einkennist oft af
háði, skopi og jafnvel árásargimi. Stefán Ól-
afsson (1618-1688) orti ádeilukvæði sem hefur
titilinn Um þá fyrri öld og þessa. Þar er stillt
upp andstæðum þess sem var og er, áður fyrr
lifðu menn í friði og sátt við náttúmna en sam-
tíðin einkennist af spillingu og ágirnd. Það
kann vel að vera að Stefán hafi haft eigin sam-