Alþýðublaðið - 28.08.1986, Qupperneq 2

2
Fimmtudagur 28. ágúst 1986
'RITSTJORNARGREIN'
Verðasumir jafnarien aðrir?
Umhyggjan fyrirvelferð þjóðfélagsþegnanna
er eitt af því sem dregur skörpust skil milli
þeirrasem skipasértil vinstri og hægri í stjórn-
málum. Þeir sem skipa sér vinstra megin við
miðju stjórnmálanna, gera þá ótvíræðu kröfu
til samfélagsgerðarinnar að hún tryggi sem
jafnasta velferð allra meðlima samfélagsins. í
þessari kröfu felst meðal annars jafn réttur
allratil náms og sömuleiðis jafn og sami réttur
allra til þess að njóta hjúkrunar og lækninga .
Það er líka skýlaus krafa þeirra sem aðhyllast
þessi sjónarmið að öllum meðlimum samfé-
lagsins sé tryggð full atvinna og að samfélagió
taki á sínar herðar að sjá fyrir þeim sem af ein-
hverjum ástæðum eru illa færir til þess sjálfir.
Hægri menn eru nú að vísu hættir að berjast
gegn jafn sjálfsögðum réttlætismálum og því
að öllum sé tryggð nokkur lífsbjörg eða að til
séu almannatryggingar svo að dæmi séu
nefnd. Aö minnsta kosti gildir þetta um hægri
menn hérlendis, þótt ýmsir skoðanabræður
þeirra í öðrum löndum aðhyllist enn hið
óbrenglaða lögmál frumskógarins.
Engu að síðurer Ijóst að umhyggja hægri afl-
anna í íslandi fyrir sem jafnastri velferð allra
meðlima samfélagsins ristir afar grunnt. Þetta
sést vel þegar skoðaðar eu ýmsar aðgerðir nú-
verandi ríkisstjórnar, einkum á þetta við um
sumar aðgerðir ráðherra Sjálfstæóisflokksins,
þar sem hin svokallaða „frjálshyggja" virðist
nú skjóta æ dýpri rótum.
Vmis dæmi mætti nefna, en hér skal þó eink-
um staldrað við áform Sverris Hermannssonar
um að skera niður framlög ríkisins til skóla-
aksturs, gæslu og mötuneytaum því sem næst
90%. Röksemdir ráðherrans fyrir þessum
áformum virðast vera álíka fáránlegar og
áformin sjálf.
Það liggur auðvitað í augum uppi, að niður-
skurður af þessu tagi bitnar ekki jafnt á skóla-
börnum þessa lands. Skólaakstur er einkum
stundaðurí sveitum landsinsog hann varásín-
um tíma tekinn upp til að skólabörn þar gætu
átt þess kost að sækja skóla frá heimilum sín-
um á sama hátt og skólabörn í kaupstöðum og
öðru þéttbýli. Þetta sjálfsagða jafnrétti virðist
menntamálaráðherra nú vilja afnema, því ekki
verður séð að sveitarfélög í hinum dreifðu
byggðum muni vera þess umkomin að taka
skólaaksturinn að fullu á sinar herðar til við-
bótar þeim hrikalega kostnaði sem mörg þeirra
verða nú þegar að bera til að geta haldið uppi
skólum.
Rök ráðherrans fyrir þessum grimmilega nið-
urskurði virðast einkum fólgin í því að spilling
og misnotkun þrífist innan þessa kerfis. Jafn-
vel þótt vera megi að eitthvað sé hæft í þessari
fullyrðingu ráðherrans, virðist augljóst að ráð-
ast beri að rótum vandans og uppræta spilling-
una og misnotkunina, í stað þess að svipta
skólabörn á landsbyggðinni þeim sjálfsögðu
mannréttindum að geta sótt skóla frá heimil-
um sínum.
Þessi árás menntamálaráðherrans áskólamál
dreifbýlisins, kemur i beinu framhaldi af niður-
skurði hans á framlögum til sérkennslu, alls
staðar nema í Reykjavík, þar sem aðstaða til
slíkrar kennslu mun þó vera einna best fyrir.
Þau börn sem sérkennslu þurfa, eru ekki bein-
línis í þeim hópi þjóðfélagsþegna sem auð-
veldast ámeð að standaóstuddurog því trauð-
lega unnt að halda því fram að menntamálaráð-
herrann sé þarna að ráðast á garðinn þar sem
hann er hæstur.
M enn kunna að undrast hvað veldur því að
menntamálaráðherra skuli þannig ítrekað ráð-
ast að velferð þeirra sem minnst mega sín og
þeirra sem þegar eru misrétti beittir. Því fer
nefnilega víðs fjarri að fólk í dreifðari byggðum
landsins sitji við sama borð hvað varðar mennt-
unarmöguleika og kaupstaðarbúar. Skýringin
á þessum árásum ráðherrans er þó fremur ein-
föld. Hann tilheyrir einfaldlega þeim hópi
stjórnmálamanna sem hefur sterkari trú á afli
peninga en samhjálpar. Hann er hægri maður
og ber þess vegna ekki þá umhyggju fyrir vel-
ferð allra meðlima samfélagsins sem er svo
sjálfsögð í augum okkar flestra.
Verði stefnu Sverris Hermannssonar fylgt
lengi enn í islenskum menntamálum, er hætt
við að það fari fyrirokkur líkt og þegnum félaga
Napóleons í frægri sögu, — að sumir verði
jafnari en aðrir.
J.D.
Hlj ómfegurð
máls og söngs
Þegar liingaif til landsins ber
Vestur-íslendinga, einkum af eldri
kynslódinni, vekur þaó ióulega
furóu, hversu vel þeir tala íslensku,
því jafnvel þótt þar vestra sé enn á
lífi fólk sem alist hcfur upp vió ís-
lensku á heintilum sinum, þarf
meira en litla rækt aö leggja viö
móðurmál sitt ef því á ekki aö
hraka til muna á langri ævi.
En þaö er ekki nóg með aö fólk af
íslensku bergi brotiö tali enn og
skrifi ágæta íslensku vestan hafs,
heldur fer þar einnig fram nokkur
umræða um tunguna og þess eru
dæmi að menn setji á blað hugsanir
sínar um þau efni. Alþýðublaðinu
barst fyrir skömmu sýnishorn af
slíkum ritsmíðum, eftir Martín G.J.
Magnússon og þótt sumurn kunni
að þykja umrccðuefnið nokkuð
gamaldags, verða hér birtar tvær
stuttar ritsmiðar, þar sem hann
fjallar um íslenska tungu og beinir
nokkrum skeytum að meðferð okk-
ar íbúa gamla landsins á henni. Við
gefum nú Marlín G. J. Magnússyni
orðið; fyrirsögnin er frá honum
komin:
íslenzka meginmálið er svo
hljómfagurt og fullnuma að við
hljótum öll að leggja stund á að
varðveita það.
Til eru þeir á íslandi er vita af
þrætunum, sem voru fyrir og um
aldamótin síðustu, varðandi réttrit-
un á íslenzku máli, en þar rituðu
þeir er færastir voru í málinu og
gerðust þeir strangir.
Ein afleiðingin af þeim ritstyrm-
ingum var sú, að stafurinn z var tek-
inn inn í íslenzka stafrofið, þótt
margir væru á móti því. Samt
reyndist svo að of lítið var gert af
því að kenna það á skólum eða rit-
um og blöðum, hvar stafurinn z
ætti að ritast. Nú orðið munu vera
fáir, sem eiga vissu sína í því hvar
stafurinn z er réttilega ritaður.
Til þess að átta okkur betur á
þessu, þá skal athuga að við nefn-
um stafinn seddu (sedda), en það er
rangt. Sumir hafa talið að stafurinn
sé enskur, og rétt er það að z er 26ti
og síðasti stafurinn i enska stafrof-
inu. Samterþaðekkienskurstafur.
Aðrir hafa þá skoðun að hann sé úr
latinunni, og vilja hann ekki fyrir
það.
Sannleikurinn er að stafurinn z
er grískur, og grískir nefna hann
scta, (ekki sedda). Stafurinn gegnir
einfaldari starfi í íslenzku máli, og
kemur í staðinn fyrir ts framburð-
inn. Athugum þetta: gott, betur,
betst, eins og það var ritað fyrir
aldamótin, en nýritunin varð bezt
með stafinum z fyrir ts.
En svo var farið að rita z fyrir ds
hljóðið einnig, til dæmis í orðinu ís-
lenzka, í staðinn fyrir íslendska. Þá
þjónar z fyrir hvort tveggja ts og ds
framburðunum í íslenzku máli.
Skal þá furða sig á því að sé óvissa
um notkun setunnar grísku í ís-
lenzku máli, þar sem kennslan hefir
verið vanrækt síðan fyrir aldamót-
in.
Eins illa fer með málið íslenzka,
ef felld eru úr því stafir og staf-
broddar, eins og færi fyrir músik ef
felldar eru úr því nótur og merki,
þar sem hvort tveggja er sams-eðlis
og er háð hljómburði, sem ræður
algjörlega hljómfegurð máls og
söngs.
Vitanlega er óhugsandi að
nokkrum stafi sé sleppt úr íslenzka
stafrofinu, án þess að annað komi í
staðinn, og í þessu tilfelli getur ekk-
ert komið í staðinn fyrir z annað en
tveir samsettu stafirnir ts og ds, eins
og áður var ritað. Slík breyting út-
heimtir betst aftur i staðinn fyrir
bezt sem nú er.
Hætt er við því, að þeir sem ekki
hafa fengið að læra vel og átta sig á
því hvar eigi að rita z munu ekki átta
sig betur á því hvar eigi að rita ts,
eins og áður var ritað, og líkur eru
til þess, eins og áhrif enska málsins
eru orðin mikil á íslandi, að farið
verði að rita best, eins og enska orð-
ið best, en það meinar það sama.
Þaðan af munu fleiri íslenzk orð
þræða geitarslóðina af hæðum
uppi ofan i alheims flag enska máls-
ins, en enska málið er þrútið af orð-
um og stöfum úr mörgum málum.
Verulega enska málið sjálft er fá-
tækt, en í þvi lifir latínan glöðu lífi,
ásamt grísku, gamal-norsku,
gotnesku, frönsku og fleiri mál.
Það er svo þægilegt að sleppa
því, sem manni gengur ekki vel að
fara með, og alveg fyrirhafnarlaust
er það, að „láta slarka“.
En ekki ntun fara vel með ís-
lenzkt mál, söng, sálmunum fögru
og Ijóðmælunum, ef að þeir, sent
ekki læra vel, eiga að ná ráðum yfir
þessu öllu.
Nú er árið 1112 á tíðartöflu ís-
lands frá landnámi Ingólfs Arnar-
sonar árið 874 á rómversku töfl-
unni, og er íslenzka málið þá jafn
gamalt. Vel hefði mátt halda upp á
þetta ár meðat allra íslendinga i
heimi, sem Ár Málsins, þar sem að
menntamálaráðherra ísiands hcfir
gert það að lögboði að allir eigi
samtök í því að hreinsa, auka, fegra
og vernda íslenzkt mál.
Sál laus lifir enginn maður, og
mál laus lifir engin þjóð.
Raunhyggja leiðir öllum til skiln-
ings á því hversu nauðsynlegt það er
að hver einn stuðli vandað íslenzkt
mál eftir getu, eins og málið er orð-
ið fullnuma og fagurt. Skáldamálið
sjálft. Framfarir á íslandi hafa ver-
ið afar miklar á öllum sviðum
mannfélagsins, og vitanlega út-
heimtist það, að nýyrði aukist við
málið. Sum nýyrði, sem ég hefi séð
á prenti, eru mjög heppileg, en sum
ekki, og eins eru mörg orð sem
slæðst hafa inn í daglegt meginmál-
ið svo slæm, að það þarf að útrýma
þeim sem allra fyrst. Ég hefi trú á
því, að yngra fólkið verði helst til
þess að hreinsa málið gamla og
góða, svo að það megi endast önnur
ellefu hundruð ár! Það verður gert
með því að athuga það, sem er
rangt, og fara rétt með.
Eftirfarandi orð hefi ég veitt eft-
irtekt að séu orðin dagleg mál-lýti,
er ófegrar íslenzkt mál:
Kanuski. Upphaflega var þetta
ritað kann aó skje, og þaðan af ské,
og þá ske, en er nú orðið ski, sem er
mál-leysa. Rita mætti nú kannské á
nútíðar máli, þar sem stafurinn é er
kominn í staðinn fyrir je, sem áður
var.
Ort. Þetta er dagleg málvilla
blaðamanna, rithöfunda og fleiri,
og er í Orðabók Menningarsjóðs bl.
491. Þetta á víst að vera beyging á
orðinu að yrkja, og á að vera orkt,
en ekki beyging á orðinu að yrða,
sem kemur þó aldrei fram sem ort,
heldur yrt.
Horfiö. Á víst að tákna eitthvað,
sem ekki er lengur sjáanlegt, en
þetta á að vera hvorfið — nefnilega
það, sem er komið í hvarf. Annars
má rita horfið á þetta, ef eitthvað er
til að horfa á.
Sótt. Þetta óhræsis orð er um of
misnotað í prentmáli, ritmáli og tal-
máli. Að sönnu er til sótt, og er
stundum smitandi, en þeir, sem
misnota þetta orð, eru ekki að tala
um sjúkdóm, heldur um það að
sækja, og á þá að vera sókt en ekki
sótt.
Hefur. Þetta orð, sem meinar það
að hefja, er illilega misnotað fyrir
orðið hefir, sem meinar það að
hafa. Þarna eru tvö full-gild al-ís-
lenzk orð, sem hafa þó algjörlega
ólíka meiningu, og má ekki misnota
þau orð, enda engin þörf á því.
Tvískinning. Lesið hefi ég í Morg-
unblaðinu þar sem þingmaður er
ávarpaður þannig að hann svarar
því, að þarna sé verið með tvískinn-
ing. Sjálfsagt hefir meiningin verið
sú, að hinn væri með tvískynjung,
en það er tal sem má skynja á tvo
vegu.
Sagt er að forn-orðið at sé hvorf-
ið úr íslenzku máli, en svo er ekki
þar sem eru forskeytin að orðunum
atkvæði og athygli, og eins fleiri
orðum. í raun mætti rita í nútíðar
máli aðkvæði og aóhygli, fyrst að
talið er réttritun að sleppa at fyrir
að.
Veik. Nú les maður í íslenzkum
blöðum . . . hann veik sér . . . í
staðinn fyrir að hann vék sér. Þetta
mistak er af kæruleysi.
Kvóta. Þetta er eitt leiðinlegasta
og klaufalegasta nýyrðið í íslenzku
máli, og hefir enga meiningu.
Þarna er verið að herma eftir fram-
burði á orðinu quota, en það er eitt
af latínu orðunum, sem enska mál-
ið er með. Orðið quota meinar þó
ekki annað en tilhlutun á íslenzku
máli, og má sleppa latínunni.
Eilítió. Upphaflega var þetta rit-
að tveimur orðum ei litið, og eins
eigi lítið, sem meinar ekki lítið.
Ævi. Þetta er ekki íslenzkt orð
heldur uppgerð, þar sem ekki er vit-
að af æ-vi. Við vitum ekki hvað
ævarandi vi gæti verið. Þarna á að
rita æfi, dregið af æfð — lífsþróttur
— æfiskeið.
Til er viðurkennd réttritun í
reiknings tölum, en bankar, verzl-
anir, og eiginlega allir á íslandi fara
algjörlega öfugt með það, og hafa
brotapúnkta alls staðar þar sem
kommur eiga að vera, og kommur
þar sem brotapúnktur á að vera. Ég
var spurður að því hér vestra í bank-
anum, sem ég verzla við, hvað allir
þessir brotapúnktar ættu að tákna,
og mátti ég útlista það fyrir þeim,
að þetta væri öfugt notað á íslandi.
Kommur eiga að gera greinarskil
milli milljóna, þúsunda, og svo
hundruða, en ef um brot úr einum
er að ræða þá kemur brotapúnktur-
inn og táknar hvað marga hluti úr
einum er. Til dæmis: 1000,168.25,
sem meinar 25/100 af einum í tí-
unda reikningi. Þetta er orðin al-
heims réttritun.
Þó tekur fram úr öllum skilningi
á reiknings réttritun þar sent maður
les í blaði frá íslandi: 1,64% fjár-
framlag til vegamála. Þarna á að
vera brotapúnktur og ritast 1.64%.
Komman þarna villir öðrum skiln-
ingi á þessu, þar sem ekki er um
greinarskil mjlli þúsunda og hundr-
uða að ræða. íslenzka stílsetjunar-
félagið ætti að taka upp þetta rétt-
ritunar form á reiknings tölum, og
eiginlega standa þeir sig betur en
aðrir með hreinsun á málinu að öllu
leyti.
Með virðingu og vinsemd
Marlín J. G. Magnússon
rithöfundur.