Alþýðublaðið - 17.03.1988, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 17. mars 1988
5
lendingar hötnuöu uppkasti
Dana að stjórnarskipan fyrir
hönd íslands á þjóðfundinum
1851, framlengdist einveldi
konungs hér á landi.
Það varþví Danakonungur
sem setti Islandi stjórnarskrá
1874; við tókum við henni úr
konungs hendi. Eins og
nærri má geta var sú stjórn-
arskrá alls ekki samin út frá
Islenskum sjónarmiðum og
hagsmunum fyrst og fremst,
þótt þar væri tekið nokkurt
tillit til ýmissa þeirra atriða
sem deilum höfðu valdiö
með íslendingum og Dönum
fram að þeim tlma um stöðu
íslands í danska ríkinu. Þessi
stjórnarskrá var fyrst og
fremst samin út frá dönskum
hagsmunum með það fyrir
augum að tryggja áframhald-
andi samband landanna um
ófyrirsjáanlega framtíð. Og
grundvallaratriði hennar fjall-
aði um stöðu konungs sem
erfðaþjóðhöfðingja á íslandi.
Svo fór sem alkunna er, að
sambandi íslands og Dan-
merkur var aö fullu slitið
1944, þótt þau sambandsslit
yrðu með talsvert öðrum
hætti en búist hafði verið við.
Aðstæður voru þá þannig aö
litill tími gafst til þess að
hefja grundvallarumræður
um gerð og innihald islenskr-
ar stjórnarskrár sem tæki
mið af óskum og þörfum
þjóðarinnar sjálfrar og miðuð
væri við gjörbreyttar aðstæð-
ur, m.a. stöðu íslensks þjóð-
höfðingja, er forseti kom í
stað konungs.
Auðvitað voru breytingar
gerðar á íslensku stjórnar-
skránni, en þær voru aðeins
hugsaðar til bráðabirgða þar
til betratóm gæfist til þess
að undirbúa nýja stjórnarskrá
frá grunni. Fæstum hefur þá
til hugar komió að þessi um-
breytta bráðabirgðastjórnar-
skrá mundi gilda jafnlengi og
raun ber vitni.
Þetta ber að harma. Við
hljótum að geta ætlað okkur
tfma til þess að setjast niður
til grundvallarumræðna um
íslenska stjórnarskrá út frá
því sjónarmiði, hvern veg ís-
lensk þjóð best hyggur sér
fært að skipa meginatriðum
stjórnskipunar sinnar. Og
mér finnst vafalaust að fyrri
reynsla hafi kennt okkur, að
atriði eins og kosningafyrir-
komulag og kjördæmaskipan
séu betur komin I almennum
lögum en stjórnarskránni,
nema aðeins i aðalatriðum,
svo að við neyðumst ekki til
þess á tiltölulega fárra ára
fresti að endurskoða og
breyta stjórnarskránni.
Stjórnarskrá lýðræðisríkis
er ekkert einnar nætur tjald.
Henni er ætlað að lýsa veiga-
miklum þáttum i hugarfari,
lífsskoðunum og markmiðum
þjóðar; hver hún telur megin-
réttindi sin og skyldur; hvern-
ig hún telur sig best mega
búa i sátt og samlyndi og
með hvaða hætti samstjórn
sé best borgið; m.ö.o. vitnar
hún um það á hvern veg þjóð
vill lifa lífi sínu sem þjóð.
Rökstuðnings fyrir breyt-
ingum á stjórnarskránni má
helst leita i tvennu. Annars
vegar í almennum rökum
þess efnis að aðstæður séu
nú allt aðrar en þegar stjórn-
arskráin var sett og hún hæfi
okkur því ekki i heild við nú-
verandi aðstæður, en hins
vegar i afmarkaðri rökum
þess efnis að við búum við
sérstök vandamál og úrlausn-
arefni sem stjórnarskráin nái
ekki til.
Þetta hvort tveggja á við
um báða höfuðþætti stjórnar-
skrárinnar, þ.e. stjórnskipulag
ríkisins og afstöðu einstakl-
inga til samfélagsins.
Grundvallar-
breytinga er þörf
Eins og áður var getið, er
það eina mikilsverða breyt-
ingin á stjórnarskrá okkar allt
frá upphafi, að 1944 var þjóð-
kjörinn forseti settur i stað
erfðakonungs. Þótt þessi
grundvallarbreyting á stjórn-
arskránni hafi verið svona
einföld í sniðum og svo far-
sæl sem raun ber vitni, er
það einkum hún sem ræður
því að stjórnarskráin er nú í
heild úrelt. Stjórnarskráin
1874 afmarkaði valdstofnanir
okkar gagnvart stöðugu veldi
konungs, og miðaöi að þvi að
skapa jafnvægi milli þessara
valda. Þegar konungur er tek-
inn burt og í stað hans settur
valdalaus forseti sem aðeins
situr í skamman tíma er
þessu jafnvægi raskað, og
þar sem því valdi sem kon-
ungur hafði um langan aldur
er ekki fundinn staður eða
forsvar hefur það dreifst án
skipulags, umhugsunar eða
ábyrgðar. í þessu er að finna
rótina að því sem menn hafa
oft kvartað um hjá okkur —
að framkvæmdavaldið sé of
veikt.
Hvarf kongungsvaldsins
hefur valdið því að þingiö,
sem upphaflega átti að veita
framkvæmdum aðhald, hefur
i raun yfirtekið framkvæmda-
hlutverkið, svo illa sem það
ertil þess fallið að allri gerð.
Þegar sá formlegi aðskilnað-
ur valdþáttanna þriggja, sem
mælt er fyrir um í stjórnar-
skránni 1944, styðst ekki
lengur við raunverulegar að-
stæður, er borin von að
ákvæðin virki eins og til er
ætlast. Þegar enginn einn
sterkur aðili er í forsvari, eins
og hlýtur að vera með nýsjálf-
stæðum ríkjum, er nánast
óhjákvæmilegt að hin fjöl-
menna löggjafarsamkunda
hrifsi til sín framkvæmda-
valdið sem áður var sjálf-
stætt. Löggjafanum hefur
reynst framkvæmd og valdið
sem henni fylgir svo heill-
andi að hann er nánast með
öllu horfinn frá störfum að
þeim efnum sem hann á í
eðli sínu að gegna og honum
eru falin i stjórnarskránni.
Ákaflega lítið fer fyrir
almennum löggjafarstörfum
þingsins. Það fjallar nánast
einvörðungu um framkvæmd-
ir og rekstur ríkisins og
gleymist þá oft að sérhver ný-
mæli í framkvæmd, hvort
heldur er í umfangi eða að-
ferðum, eru íþyngjandi fyrir
borgarana. Eftirlits- og að-
haldshlutverk þingsins eru
þannig líka horfin og enginn
hefur tekið við þeim. Þetta
hefur gerst þannig að fram-
kvæmdavaldið — eða öllu
heldur framkvæmdin og
nauðsyn hennar — hafa yfir-
tekið löggjafarsamkunduna,
svo að segja má að okkur
skorti nú aðhaldssaman lög-
gjafa fremur en sterkt fram-
kvæmdavald.
Þó er það líka á sinn hátt
rétt að framkvæmdavaldið er
veikt og þá einmitt af því að
það er svo mjög í höndum
löggjafans. Það gefur auga
leið að sextiu manna sam-
koma væri itla fallin til fram-
kvæmdastjórnar, jafnvel þótt
menn væru til hennar valdir
með sérstöku tilliti til kunn-
áttu. Þegar menn eru valdir
til samkundunnar vegna þess
að þeir njóta ótiltekinnar lýð-
hylli er lítil von til þess að
þeir kunni sérstaklega til
framkvæmda en mikil hætta
á því að þeir noti fram-
kvæmdir og vald sitt yfir
þeim til að auka lýðhylli sína.
Herra forseti. Af þessunn
ástæðum og öðrum virðist
auðsýnt að grundvallarbreyt-
inga er þörf á stjórnarskrá
lýðveldisins íslands.
Skilgreina þarf frá grunni
umfang og aðgreiningu vald-
þáttanna þriggja, löggjafar-
valds, framkvæmdavalds og
dómsvalds, þar sem skýrt er
kveðið á um það gagnkvæma
eftirlit og aðhald, sem þeir
eiga að hafa hver með öðr-
um. í þessu fælist væntan-
lega einnig endurskoðun á
hlutverki forseta lýðveldisins.
Ýmsa aðra þætti stjórnskip-
unar og afstöðu þegnanna til
„Skilgreina þarf frá
grunni umfang og að-
greiningu valdþáttanna
þriggja, löggjaf arvalds,
framkvœmdarvalds og
dómsvalds, þar sem
skýrt er kveðið á um
það gagnkvœma eftirlit
og aðhald, sem þeir eiga
að hafa hver með öðr-
um, “ sagði Jón Bragi
Bjarnason varaþing-
maður Alþýðuflokksins
m.a. í jómfrúrœðu sinni
er hann flutti á Alþingi
þ. 15. mars s.l.
samfélags og ríkis er brýnt
að fjalla um á þjóðfundi og
kveða á um I nýrri stjórnar-
skrá. Læt ég hér nægja að
nefna nokkra brýnustu og
augljósustu þættina, svo
sem starfshætti Alþingis og
deildarskiptingu þess; jafn-
ræði þegnanna og almenn
mannréttindi; hagsmuna-
árekstra; þjóðaratkvæða-
greiðslur og síðast en ekki
síst breytingar eða viðbætur
við stjórnarskrána sjálfa og
frumkvæði þar um.
Herra forseti. Okkur ber að
endurskoða frá grunni þá
bráðabirgðastjórnarskrá, sem
við nú búum við. Það er hvort
tveggja í senn skuld okkar
við fortiðina og skylda okkar
við ókomna framtíð. En fyrst
og síðast er skylt að þjóðin
öll fái að taka þátt i því starfi,
með því að kjósa til sérstaks
stjórnlagaþings, og með því
að greiða atkvæði um stjórn-
arskrártillögur slíks þings
með beinum hætti i þjóðar-
atkvæðagreiöslu.
Ég vil að lokum, herra for-
seti, þakka yður að leyfa mér
að mæla fyrir þessu frum-
varpi hér í dag. Einnig vil ég
þakka Guðmundi Einarssyni,
fyrrverandi alþingismanni,
veitta aðstoð við undirbún-
ing:þessa frumvarps, en
hann var fyrsti flutningsmað-
ur er frumvarp sama eðlis var
áður flutt á tveimur þingum.
Þá vil ég og geta þess að við
undirbúning að máli þessu
hefi ég að mestu stuðst við
greinarflokk þann sem fylgir
þessu frumvarpi sem fylgi-
skjal og birtist í DV fyrri
hluta ársins 1983 undir heit-
inu Um stjórnskipun og
stjórnarskrá. Greinarnar voru
birtar undir höfundarheitinu
Lýður, en að skrifunum stóðu
Halldór Guðjónsson, Jónas
Gíslason, Páll Skúlason, Vil-
hjálmur Arnason, Sigurður
Llndal og Þórður Kristinsson.
(Fyrirsögn og millifyrirsagnir eru
Alþýðublaðsins.)