Alþýðublaðið - 19.03.1988, Síða 21

Laugardagur 19. mars 1988
21
LEIKLIST
Eyvindur Erlendsson skrifar
AÐ SKAMMA LEIKHÚSIÐ
Þjóöleikhúsið frumsýndi sjónleikinn „Hugarburð" eftirSam Shepard á fimmtudagskvöldið, undir stjórn Gísla
Alfreðssonar í leikmynd Gunnars Bjarnasonar. Leikararnir bregða upp hinum furðulegustu, þó venjulegustu,
persónum i, allt að því lygilegum aðstæðum, — leikurá mörkum þess að vera trúðskapur og býsn. Þar fara
fremst i flokki Gísli Halldórsson, Þóra Friðriksdóttirog Sigríður Þorvaldsdóttir og má af þeim nöfnum nokkuð
merkja um máta leiksins. Hörkugott, og leikritið sjálft, þar af, best. Á myndinni eru fr.v. Lilja Þórisdóttir, Arnór
Benónýsson, Gisli Halldórsson og Sigriður Þorvaldsdóttir.
Hér fyrr heyrðist oft kvart-
að undan því að fólk sem
skrifaði um leiklistina í blöð-
in væri alls ekki leikhúsfrótt,
með öðrum orðum: hefði
ekkert vit á þessu sem það
væri að fjalla um. Að sínu
leyti er þetta hæpin umkvört-
un. Ef enginn má skrifa um
leikhús án þess að vera
margfróður og menntaður í
faginu þá leiðir af því að eng-
inn má heldur kvarta undan
handvömm í byggingaiðnaði
nema vera a.m.k. iðnskóla-
genginn né heldur má neinn
gagnrýna pólitískt ofríki
nema stjórnmálafræðingar.
Einn ágætur gagnrýnandi
var mikið skammaður fyrir
það að hann hefði enga ást á
leikhúsi. Svoleiðis menn
hefðu engan rétt á að skrifa
um leikhús. Er það ekki nokk-
uð hæpin kenning einnig?
Þar af leiðir að enginn má
heldur skrifa um hina kristnu
kirkju nema hafa á henni ást
og ekki heldur um lögregluna
nema elska hana.
En samt skal viðurkennt að
betra er að hafa vit á því sem
maður er að tala um; skoðun
er því aðeins réttmætt að
hafa að menn hafi skoðað
fyrst.
Nú er landið orðið fullt af
leiklistarfræðingum, svo-
nefndum, sem hafa lagt
stund á það fag í útlenskum
háskólum og tekið próf.
Flestirsem um leiklistina
skrifa nú til dags, hafa þann-
ig bréf uppá sín klárheit. En
vit hefur ekki aukist í þeim
skrifum við það, — segja þeir
sem í leikhúsum vinna. Og
víst er um, að maður dregur í
efa getu ýmissa háskóla til
þess að útskrifa fólk „með
vit“ á listinni þegar farið er
að lesa lærðar útskýringar
eftir það fólk um það t.d. að
Rómeó og Júlía Shakespears
fjalli um það „hversu óæski-
legt sé að foreldrar séu aó
skipta sér af ástum barna
sinna, að Hamlet sé um
ödipusarkomplexinn eða
manninn sem ekki gat tekið
ákvörðun eða varð vitlaus
útaf Ófelíu". Þetta fólk á til
að koma með einhverjar dill-
ur og halda þeim fram eins
og óvéfengjanlegum, eins og
því að einhver leikritsþýðing
eftir snilling á borð við
Bjarna frá Hofteigi sé
„gamaldags og úrelt“ af því
að svoleiðis tali fólk almennt
ekki nú til dags, eða þá að
leikhús, sem er stofnanaleik-
hús, með ráðandi leikhús-
stjóra, rautt fortjald og hall-
andi áhorfendagólf sé ekkert
að marka af því að þaö er
stofnanaleikhús með ráðandi
leikhússtjóra, rautt fortjald
og hallandi áhorfendagólf.
Allir sjá bullið í svona kenn-
ingum. Samkvæmt þeim eru
textar Matthíasar þýddir sem
frumsamdir, Jóhanns Sigur-
jónssonar og Shakespears —
allir ónýtir og La Scala
ómark.
Þeir sem lengi hafa fengist
við leiklistina sjálfa, svo og
velflestir áhorfendur, þykjast
vita betur, enda þótt þeir
kunni ekki til ræðumennsku
né málsnilli til að svara þess-
um hinum margvislegustu
bókstafskenningum fræðinga
í leit að nútímalegri sjálfs-
ímynd.
Nú væri þetta í góðu lagi
ef ekki væru tímarnir þannig
breyttir, snögglega, að skrif
um leikhúsið eru farin að
hafa áhrif og ráða aösókn
eins og best sást á sýning-
unni um Rómúlus mikla, fyrr
í haust, sem beinlínis féll á
því að allir blaðadómararnir
þurftu að gera sig gáfaða á
hennar kostnað. Hún var lika
upplögð til þess vegna þess
að bæði í leikritinu sjálfu og
í uppsetningunni úir og grúir
af atriðum sem þetta „upp-
lýsta nútímafólk" er búið að
æfa sig lengi á að tala um og
helst með þeirri fyririitningu
sem er sjálfumgleðinnar kór-
óna. Nú er ég að vísu ekki í
fullkominni aðstöðu til að
leggja dóm á Rómúlu, — ég
sá hana ekki nema óbeint.
Hitt veit ég að leikritið er frá-
bært og þýðingin afbragö.
Hvort tveggja þóttist þetta
fólk umkomið að skamma.
Það má því alveg eins gera
ráð fyrir að aðrar skammir
hafi verið álíka marktækar.
En hvers vegna eru leiklist-
ardómar allt í einu orðnir
svona hættulegir? Það stafar
nú að hluta til af því að þeim
fækkar ört sem svo vel hafa
skoðað að þeir geti myndaö
sér skoðun sjálfir en þó
miklu fremur og langmest af
því að leikhúsaðsókn byggist
alls ekki á einstaklingum eða
pörum, eins og var til
skamms tíma, heldur á hóp-
um. Félög og vinnustaðir
efna til sameiginlegra leik-
húsferða, stundum jafnvel
ekki af eigin áhuga, frum-
sprottnum, heldur fyrir at-
beina sölumanna leikhús-
anna. Og i hópi eru ákvarðan-
ir teknar eftir allt öðrum og
gerólíkum lögmálum en þeim
sem ráða í hjarta hvers ein-
staklings fyrirsig. Einstakl-
ingur þarf engin rök önnur en
„mig langar" eða „nú ætti ég
að gera nokkuð" eða máski
hugsar hann sem svo: „Elsk-
an mín er döpur, hún er
kannski að krebera. Það er
sagt að almennilegur harm-
leikur geti hjálpað gagnvart
sliku. Það er best að bjóða
henni á Hamlet. Það kvað
vera svoleiðis leikrit, geti
hjálpað". Hópur getur aftur á
móti ekki hugsað svona og
ekki tekið ákvarðanir að þess
háttar rökum að leiddum. Þar
eru ákvarðanir teknar á fund-
um, eða þá af einhverjum for-
ingjum sem fyrst og fremst
reyna að taka ákvarðanir
þannig að ekki verði neitt á
þeim haft eða þeim um kennt
ef vinsældir ákvörðunarinnar
skyldu bregðast. Það er gott
að geta borið fyrir sig: „Blöð-
in sögðu það“. Ég tala nú
ekki um: „Útvarpið sagði þaö
og það kom meira aö segja í
sjónvarpinu". Á fundi þarf
hins vegar ekki nema eins
rödd sem segir: „Morgun-
blaðið segir að þetta sé ein-
hver kommúnismi" til þess
að allir fælist frá. Hópurinn
gæti klofnað. Takið eftir því
að nafn gagnrýnandans er
ekki einu sinni nefnt. „Mér
skilst á Mogganum að þetta
sé nú ekkert skemmtilegt",
er nóg. „Og var ekki tilgang-
urinn að skemmta sér sam-
an“.
Tilkoma hópanna og sölu-
mennsku á félagagrundvelli
hefur því gjörbreytt tilveru
leikhússins, hreinlega velt
upp þvl sem áður var til-
hneiging til að láta snúa nið-
ur.
Þetta er svo mikilvægt að
menn viti, að ég vil biðja þá
háttvirta blaðamenn annarra
blaða sem umhyggju bera
fyrir málefninu að bera upp
þetta málefni hjá sér og er þá
þessi texti þeim frjáls til af-
nota ef vill. Blaðalestur
manna er svo tilviljanakennd-
ur, auk þess sem Alþýðublað-
iö er ekki af hvalakyninu, að
það er hreint undir hælinn
lagt hvort menn taka eftir
svona grein, hvað þá lesa af
vandvirkni. Það er meir að
segja alveg undir hælinn
langt hvort nokkuraf þeim
sem leikhúsum ráða hitta á
hana. Leikhúsfólk les ekki,
mála sannast, aðrar greinar í
blöðum en þær þar sem ætla
má að nafn þess sé nefnt, því
miður.
Það er því Ijóst að leikhús-
skrif í blöðunum eru ekki
lengur „umfjallanir" einstakra
manna, hugleiðingar og
vangaveltur einstaklinga
handa öðrum einstaklingum,
sem einnig hafa leiklistina að
hugðarefni, til þess að
skemmta sér yfir, velta vöng-
um og fá nýjar hugmyndir
heldur hreinir og beinir dóm-
ar, í þeim skilningi sem orðið
merkir þegar sagt er: Dómur-
inn er fallinn. Það er því fyrir-
varalaust skollin ábyrgð á
hendur því saklausa fólki
sem ef til vill hefur ætlað sér
það einungis til andlegrar
næringar, eflingar andans,
skemmtunar og lífsviðurvær-
is, jafnt í efnislegum skiln-
ingi sem andlegum, — að
skrifa greinar um listirnar i
blöðin. Þessu hefur Guðberg-
ur Bergsson greinilega áttað
sig á enda velur hann þann
kost í myndlistarskrifum sín-
um að tala í óræðum gátum
og líkingum þar sem lesand-
inn fær hvergi handfestu á
því hvort Guðbergi sjálfum
líkar betur eða verr.
Alls þessa vegna er heldur
betur orðið mikilvægt að
blaðaskrifarar viti hvað þeir
eru að gera.
En ef það nú sannast að
hinir háskólamenntuðu leik-
húsfræðingar láti sig henda
hverskyns barnaskap og
fljótaskrift æ ofan í æ, hver á
þá að taka við? Kollegar min-
ir í leikhúsinu hafa löngum
sagt, í sinni elskulegu fljót-
færni: „Það á bara að fá
I reynda og viðurkennda leik-
'núsmenn til þess að skrifa í
blööin". Fljótsagt en ekki
auðgert.
Þessir menn eru ekki í öll-
um tilfellum vel skrifandi.
Auk þess fylgir það geðslagi,
eiginlegu leikurum, að skil-
greina hluti ekki alltof ná-
kvæmlega, hafa ekki alltof
fastar skoðanir, sem hægt
væri að halda fram og vera
fráhverfir bindingu við önnur
störf en æfingar sínar og
sýningar, — þar á meðal
þeirri kvöð sem það er að
mæta á hvers konar sýningar
og skila um þær umsögn í
hvelli.
I öðru lagi er hér hætta á
hlutdrægni, vegna þess að
íslenskt leikhús er ekki eitt,
heldur margskiþt. Það stefnir
ekki eitt og sameinað að því
einu að magna upp listina.
Það stefnir hver hópur fyrir
sig að því einu að komast af,
— sumir aö því að bera hinn
efra skjöld í viðureign við
hina.
Tryggð við sinn hóp er því,
ennþá a.m.k., sett ofar trú-
mennsku við listina sjálfa,
ofar rækt við fortíð og yrkju
handa framtið íslenskra lista
yfirleitt.
En þó svo væri einhver, vel
menntaður, flinkur og viður-
kenndur leikhúsmaður að
treysta mætti hans hlutleysi,
þá er enn einn hængur á.
Hann er sá að hvort sem
menn vilja eða ekki vilja, þá
dæma kollegar hann, alveg
ósjálfrátt og samstundis út
úr sínum hópi, um leið og
hann fer að fjalla um sýning-
ar í blöðunum. Annað eru
hrein undantekninga tilfelli.
Það gerist á þann hátt að
strax og það fréttist að ein-
hver skrifi um sýningar, þá
hætta leikararnir (og það eru
þeir sem þrátt fyrir allt mestu
ráða) að þora að tala við
hann. Einkum þeir ungu.
Einkum stúlkurnar — sem
eru jafnframt hvað skæðastar
í dómum og matreiðslu
orðspors.
Þær hugsa sem svo: „Ef
ég heilsa nú, sem áður, glað-
vær og eftirlát, þá halda allir
að ég sé að sjarmera hann,
til þess að fá góða kritíkk. Ef
ég geri það ekki, þá móðgast
hann og skammar mig í blöð-
unum. Vissast að þykjast
ekki sjá hann. Og vissast að
tala ekki of vel um hann, ef
hann skyldi eiga eftir að gera
lítið úr mér.“
Leikhússamfélagiö er afar
viðkvæmt, og fljótt að hrinda
frá sér. Mega menn best sjá
það á því að Laurence Oliver
hikaði lengi við að taka við
„Sir“-titlinum af ótta við að
einangrast frá kollegum sín-
um. Jafnvel hann mátti óttast
um sig.
Utanaðkomandi fólki finnst
þetta kyndugt, en svona er
nú geðslag leikara — gott
eða vont — skiptir ekki máli,
en það er einmitt fyrir þetta
viðkvæma, reikula og auö-
styggða geð sem menn verða
leikarar. Aðrir eiga þar litinn
séns.
Svo menn sjá, að það þarf
meira en lítið styrka menn —
eða glannafengna til þess að
skrifa um leikhús — af viti.